7- ساختمان ايدئولژى استبداد مذهبى:

      در اوائل كار مجلس خبرگان از داخل حزب جمهورى خبر آمد كه بناست پيش نويس قانون اساسى، بنحو كامل تغيير كند. در قانون اساسى كه مىخواهند تصويب كنند، تمامى اختيارات به فقيه داده مىشود و او موافق اصلى از اصول قانون اساسى مىتواند اين اختيارات را به مقامهاى مسئول تفويض كند. وقتى طرحها به "كميسيون"ها ارائه شدند، معلوم شد اين خبر راست است. در طرحى كه مىخواستند تصويب كنند، 15 نوع اختيار به فقيه داده بودند و ذيل آن اصل ديگرى بود كه بنا بر آن فقيه مىتواند اختيارات خود را تفويض كند.

      با مرحوم طالقانى صحبت كردم، آسانترين كارها نرفتن به مجلس و غرزدن بود. اما لحظاتى در زندگانى يك ملت هستند كه در آنها بايد ايستاد و حرفى را كه بايد زد. نتيجه مشاوره اين شد كه به مجلس برويم و مخالفت كنيم. مرحوم طالقانى تا حيات داشت مىآمد. اما ديگرانى بودند كه در بزنگاه نيامدند...

      با اين طرح مخالفت سخت كرديم. اين طرح استبداد قانونى بود. از قرار آقاى بهشتى لباس آن را به قامت خويش مىآراست. فكر اين بود كه او رئيس جمهورى بگردد و فقيه ولى اختيارات را به او تفويض كند. من با اصل يعنى ولايتى كه مردم را صغير و فقيه را قيم مىشناخت به 9 دليل مخالفت كردم و بهر ترتيب مانع تصويب آن اختيارات شديم و هنوز نيز بابت اينكار ناسازا مىدهند: "مرگ بر ضد ولايت فقيه" اما اين طرح در عمل اجرا شده است اينك در واقع حرف حرف آقاى خمينى است و اعتنايى هم به رعايت همين قانون اساسى نمىنمايد. با توجه به واقعيت هايى كه بيان شدند خطوط كلى سيماى قدرت استبدادى جديد را بشرح زير ترسيم مىكنم:

      تمركز اختيارات بدون رعايت  هيچ ضابطهاى، به "نهادهاى انقلابى" و كسانى كه عنان قدرت را در دست دارند، امكان مىدهد با استفاده از "اصل تفويض اختيارات" هرچه را مىخواهند بكنند. گفتن ندارد كه بيان عمومى استبداد دينى، بدون تمركز قدرت در يك شخص بعنوان رهبر، بى بنياد مىشود. وقتى اختيار و قدرت از مردم ناشى نمىشود و حدود ندارد و مسئوليت دارنده آن معلوم نيست، لاجرم بايد از يك مقام كه در بالاى بالا قرار گرفته باشد، سرچشمه بگيرد. در نظريه استبداد دينى، قدرت از خداوند به فقيه مىرسد و چون خدا را نيز زور مطلق مىشناسد، ناگزير از قدرت تعريف ديگرى جز زورى كه براى رسيدن به مقصود بايد بكار برد ندارند.

      و اگر اين شرح و تحليل طولانى را تا اينجا خوانده باشى، خود مىدانى كه بناگزير، آقاى خمينى بايد رهبرى بگردد كه همه چيز و همه كار بنام او انجام بگيرد تا سازمان دهى استبداد جديد ممكن باشد. در شرائطى كه ما هستيم، از نو تكيه گاه رژيم حاكم يك رشته ترسها شدهاند:

 - دستگاه روحانى بايد فرمان ببرد، چرا كه كيان اسلام در خطر است.

 سقوط اين رژيم، دشمنان اسلام را به حكومت مىرساند و آنها اثرى از اسلام باقى نمىگذارند.

 - نيروهاى مسلح بايد مطيع ولايت فقيه باشند، چرا كه آنچه از موجوديت ايران نيز برجا مانده است، بخطر خواهد افتاد. ايران را يك جنگ داخلى گسترش يافته، پاره پاره خواهد كرد.

 - مردم بايد از "امام عادل" اطاعت كنند چرا كه واجب دينى است و عدم اطاعت سبب بخطر افتادن اسلام و كشور مىگردد. عدم اطاعت "باغى با غين " گشتن است و مجازاتش مرگ است. مردم نه تنها بايد اطاعت كنند بلكه بخاطر اسلام بايد جاسوسى كنند و فرزندان خود را در ميدانهاى اعدام به دست دژخيمان بسپارند و خود به رقص و پايكوبى مشغول شوند.

 - نهادهاى انقلابى بايد با "قاطعيت" روزافزون عمل كنند و موانع داخلى اجراى اسلام را از پيش پا بردارند. هرگونه سستى، همه چيز را به خطر مىافكند: "قاضى بايد دل سخت باشد" از اين "قاطعيت" نبايد ناراحت بشوند. چرا كه عبادت است و نزد خدا پاداش بزرگ دارد. بدينقرار دژخيمان رژيم جديد در مقايسه با دژخيمان رژيم پيشين، وجدان آرامترى دارند. از خود بيگانگيشان كاملتر است و بهمين دليل فاشيسم مذهبى خطرناكتر است.

 - براى اينكه در حال و آينده، جمهورى اسلامى و اسلام بخطر نيفتند، ايجاد بحران و حذف مخالفان فعلى و محتمل ضرورت قطعى دارد. ديگر نمىتوان با "ليبرال" بازى اجازه داد با سرنوشت اسلام بازى كنند.

 - با توجه به اين امر، طبقه بندى مسلمانها از مكتبى تا منافق ضرورت دارد، چرا كه بايد كارها در دست كسانى قرار بگيرند كه "مقلد امام" باشند. حوادث دو سال و نيم انقلاب نشان دادند كه اگر مقامهاى كليدى در دست غير مكتبىها باشند و اگر منافقان رخنه كنند، چه خطرهاى بزرگ كه ايجاد نمىكنند؟! البته اين استدلال با انفجارها و ترورها بسيار تقويت شده است.

 - روش سابق برخورد با مخالفان، بخصوص مخالفانى كه به اسم اسلام مخالفت مىكنند، بايد روش حذف باشد. براى اينكه وجود اينها وحدت لازم را در صفوف ملت مسلمان برهم مىزند. خطرناكترند و بايد حذف بشوند.

 - مقابله با خطرها و ايجاد بحران براى پيش بردن انقلاب اسلامى و از بين بردن موانعى كه از راههاى قانونى هرگز از پيش پا برداشته نخواهند شد، و نيز براى از ميان برداشتن مخالفان منافق و كافر و... تقدم قطعى با قهر است.

 - اما انقلاب اسلامى ايران بايد به قلب انقلاب اسلامى دنيا، بدل شود و انقلاب صادر كند، صدور انقلاب از راه ايجاد يك الگوى تازه، اجراى يك طرح در ايران و ظهور انسان طراز نو اينها حرفهايى هستند كه بنى صدر مىزند. او ايده آليست است، صدور انقلاب با صدور نيروى انقلابى و ايجاد بحران در كشورهاى اسلامى ممكن مىشود. براى اينكار، بايد "نهادهاى انقلابى" بخصوص سپاه پاسداران، سياست خارجى كشور را كنترل كنند و آزادانه در هر كشورى لازم باشد فعاليت كنند.

 - بديهى است كه وظايف داخلى و خارجى در ايجاد بحران و سركوب ضد انقلاب و صدور انقلاب و... پديد آوردن يك دستگاه اطلاعاتى بسيار قوى را كه بتواند مهار كامل امور را از سوى "ولايت فقيه" ممكن بگرداند، ضرورت تام و تمام دارد.

 - و براى اينكه "ولايت فقيه" بتواند از طريق نهادها، آرمان انقلاب را كه اجراى اسلام است، تحقق بخشد بايد:

 قوه مقننه از او پيروى كند: مجلس شوراى اسلامى يعنى مجلسى كه خود را مجرى اراده رهبر مىداند.

 قوه قضائى كه از ابتدا در دست او بود و بايد هم در دست او بماند و مثل بولدوزر موانع را در هم بكوبد و پيش برود.

 قوه اجرائى: بايد كاملا" يكدست و مقلد رهبر باشد. تحربه دولت موقت و رياست جمهورى بنى صدر نشان داد كه عدم اطاعت محض، چه اندازه براى اسلام خطرناك است.

      و چون در دستگاههاى دولتى از كشورى و لشگرى، عناصر غرب زده و ضد دين و ضد روحانيت و... بسيارند، بايد دائم تحت حاكميت "مكتبىها" و بخصوص "اشراف روحانيت" باشند. هيچكس در اين دستگاه حقوق و منزلتهاى قانونى ندارد. اساس هر حق و منزلتى، وفادارى به "ولايت فقيه" است.

 - قرار گرفتن در خارج از ولايت فقيه، باغى و ياغى شدن است و بدينقرار در جامعه، رابطه با مركز قدرت و فاصله اين رابطه، اندازه منزلت را معين مىكند. اين رژيم البته بر قانون استوار است. اما قانون جنگ، حذف دشمن است. در اين قانون فرماندهى محور و اصل است و منزلت هر قشر و فردى را چگونگى رابطه با فرماندهى معين مىسازد. بدينسان، طبقه بندى اجتماعى بر اساس، مركزيت و اختيارات "طبقه دولتمردان" يك ضرورت اجتنابناپذير مىگردد.

 - پيش از اين مشروعيت رژيم سياسى از سه منشاء بود: از ايل يا ارتش كه ستون فقرات آنرا تشكيل مىداد، مذهب كه موافقت روحانيت سبب مشروعيت مىشد و مردم كه رضايتشان شرط ثبات رژيم بشمار مىرفت.

 اما از آنجا كه روحانيت اغلب مخالفت مىكرد و مردم نيز بيشتر ناراضى بودند، ستون فقرات نيز متزلزل مىشد. رژيم شاه مىخواست، مشكل را از راه دولتى كردن مذهب و ايجاد كنترل اجتماعى از راه نظام حزبى، حل كند و خود حل شد. اينك در نظام جمهورى اسلامى اين مشكل تنها با قرار گرفتن روحانيت در رأس امور حل مىگردد:

      سياست و مذهب يكى مىشوند و مردم نيز حق مخالفت ندارند، چرا كه مخالفت با خدا خلاف شرع و موجب مجازات اعدام و سوختن در آتش جهنم مىگردد.

- "ما براى اقتصاد انقلاب نكرديم" پس پول نفت اول بايد صرف اسلام بشود. فعاليت اقتصادى نوعى فعاليت سياسى است و بايد تابع هدفهاى سياسى رژيم اسلامى باشد. به مناسبت بگويم، روزى از وضع سخت پناهندگان جنگ با آقاى خمينى صحبت مىكردم. او در جواب گفت در زمان جنگ دوم  مردم يك قطعه نان سياه، نانى كه نصفش خاك بود بزحمت بدست مىآوردند. شرحى درباره زندگانى نكبت بار نيم قرن پيش داد و نتيجه گرفت كه حالا وضع بسيار بهتر است. توجه در اين استدلال، به تو حالى مىكند كه اولا" ضابطه هر مقايسه و عملى در نظر او گذشته است و همين امر زمينه ذهنى تحول او را از رهبرى انقلاب به رهبرى ضد انقلاب تشكيل مىدهد و ثانيا" فعاليت اقتصادى همانطور كه گفتم در نظر او در اندازه مصرف خلاصه مىشود و امرى فرعى و تابع نظرگاههاى سياسى رهبر است.

      با اينحال در اينكه فعاليت اقتصادى بايد تحت كنترل و مهار كامل ملاتاريا باشد، ترديدى نيست. چرا كه بدون آن ادامه رژيم غير ممكن مىشود. دو برابر كردن بودجه ادارى، بر اساس اين فكر صورت گرفته است و خود بيان روشنى از آنست.

 - "فرهنگ" بمعناى آزادى افراد در ابداع، ضديت با اسلام است، بديهى است وقتى تقليد تا بدينحد عموميت پيدا كند و همه جنبهها و زواياى زندگانى فرد و گروه و جامعه را در بر بگيرد، هرگونه ابتكار جز در تقويت "ولايت فقيه" ممنوع مىگردد. نه تنها سانسورها بايد برقرار شوند، نه تنها هرگونه آزادى فاسد كننده جوانان تلقى مىشود، بلكه بايد مدرسه و دستگاه تبليغاتى در مهار كامل روحانيت درآيد تا ريشههاى فساد كنده گردند. فعاليت سياسى نيز بيرون از مهار جزب واحد جمهورى اسلامى، تحقق هدفهاى انقلابى را غير ممكن مىسازد و بايد با چماق و "قانون" از بين برود.

 - اما رشد و ترقى و... نيز كه مارا محتاج غربى و "روشنفكران" بسازد نمىخواهيم. همانطور كه ديدى اين فكر، در يك دورهاى بصورت دشمنى با طرحهاى بزرگ و اقبال به طرحهاى كوچك بروز مىكرد. در يك دورهاى بصورت دشمنى با روشنفكر و تخصص بروز مىكرد، در هر حال از بن بستهاى مهم رژيم آقاى خمينى، يكى همين است. دانشگاه را مىبندد و هزاران جوان راهى كشورهاى خارجى مىشوند. اين جنايت بزرگى است، اما مسئله فورى محكم كردن پايههاى حكومت است. ناگزير بايد بدنبال اقتصادى برود كه پاسخگوى نيازهاى فورى است و اين همان اقتصاد توسعه واردات است.

 - موقعيت زن در اين جامعه، همچنان موقعيت تابعيت است. از مصاحبه راديو تلويزيونى كه پخش كردند (درباره فريب دادن يك دختر توسط يك مجاهد) و اطلاعات ديگرى كه بدست آمدهاند اينطور برمى آيد كه استفاده از زن براى نفوذ در "گروهك"ها نيز توسعه پيدا كرده است اين تابعيت، ضرورت اسلامى كردن جامعه تلقى مىشود.

      اينطور بنظر مىرسد كه اين خشونت بى سابقه در تاريخ ما، يعنى اعدامهاى دستجمعى دختران، هدف اصليش القاى روحيه كارپذيرى و تابعيت در زنان باشد.

 - اما اقليتهاى مذهبى و قومى، نيز بايد سركوب گردند. نه تنها باين دليل كه بهانههاى خوبى براى حفظ جو بحران و قهر هستند، بلكه به اين دليل كه آسانتر مىشود درباره آنها اعمال خشونت كرد و جامعه را در جو ترس فرو برد.

 - و...

      "ايدئولژى ولايت فقيه" آقاى خمينى اينست، آنرا با ايدئولژى شاهنشاهى مقايسه كن، مىبينى مايه يكى است، اما آن يكى در بيان، حد نگهميداشت و استبداد مطلق را تبليغ نمىكرد و اين يكى مىكند. آن يكى توانايى اجراى مرام را بلحاظ مقاومتهاى داخلى و خارجى نداشت، اين يكى هركارى را لازم ببيند مىكند. آن يكى ثبات را در "جزيره امنيت" معرفى كردن ايران مىجست و بنابراين نمىتوانست در فشار و اختناق و شكنجه و كشتار از حدودى پا فراتر بگذارد، اين يكى كشته شدن "رئيس جمهور نخست وزير" و وجود بحرآنهارا دليل ثبات مىشمارد كه برغم اينهمه دولت او برجا است!!

      بدينقرار، در تحول از انقلاب به استبدادى سياهتر، بيان عمومى نيز تغيير كرد تا آنحد كه نگفتههاى رژيم شاه را هم رژيم خمينى گفت. دنياى رهبر آن رژيم و رهبر اين رژيم، دنيايى خيالى شد. او مىانگاشت كه كلمه شاه كليد هر قفلى است و اين يكى مىپندارد، "تكليف شرعى" كه معين كند، هر محالى را ممكن و هر ممكنى را محال مىسازد. اين يكى دنيايى خيالىتر دارد و مىپندارد، نصب كسى بجاى آنكه كشته شده است، يعنى حكومت و چون بدينكار تواناست، پس رژيمش با ثباتترين رژيم هاست.

      بن بستهاى رژيم اين يكى بيشتر و تنگ ترند. انفجار قطعى است. ترديدهايم و كوششهايم همه براى اينست كه شدت انفجار آنقدر نشود كه نه تنها رژيم، كه همه چيز را از ميان ببرد. تو مىدانى  كه دين و مردم و وطنم را دوست مىدارم...

 ********

      انقلاب اسلامى ما، انقلاب درون بود براى رهايى از قدرت جهنمى بيرون كه از راه رژيم شاه و غرب زدهها، بكار مىرفت. قدرتى كه ملتى را ناچيز مىشمرد. او را تحقير مىكرد. او را به ويرانى بناى موجوديتش مىگمارد. مخالف و موافق رژيم شاه، مردم را ابزار كار تلقى مىكردند، نادان هايى كه بايد پيروى كنند. بيرون بود كه درون را تحقير مىكرد. بيرون بود كه مىخواست درون را بدلخواه خويش تغيير دهد و براى اين درون هيچ حقى جز اين نمىشناخت كه تغييرات را بپذيرد. انقلاب اسلامى ما، اعتراض عمومى، اعتراض همه انسانهاى تحقير شده و همه بشريت به بيرون، به ماديتى است كه به قيافه قدرت ويران گر، عرصه زندگى را بر او سخت تنگ كرده است. اين انقلاب نمايشگر توانايى مردمى است كه بحساب نمىآيند.

     از وقتى بخارجه آمدهام، همه خبرنگارها و بدون استثناء مىپرسند، ارتش چه مىكند؟ چه خواهد شد. به شما انتقاد مىشود كه سازمان سياسى ايجاد نكرديد. حزب نداشتيد و... اينها هنوز نمىدانند كه انقلاب، انقلاب مردم ما بر ضد آندسته از سازمانهايى بود كه يا بعنوان ديوان سالارى و "قواى انتظامى" بر او حكومت مىكردند و ياايجاد مىشدند و بنام او در پى جايگزين كردن قدرت و آمريت خويش بجاى رژيم شاه بودند. انقلاب چون موجى عظيم برخاست و اينهمه را در كام كشيد به نشان آنكه نيروى اصلى مردمند و درون بر بيرون پيروز مىشود. هر بار كه درون بخود اعتماد كند، بر بيرون پيروز مىشود. اينبار ملتى از نيست شدن سرباز مىزد و انقلاب بى مانندى را بسان يك تجربه پيروز به بشر هديه مىكرد.

      اين انقلاب، قيام گروهى بر ضد گروه حاكم نبود، نه تنها از خارج هيچ كمكى نمىگرفت، وسواس بسيار داشت كه از درون مايه بگيرد. همه بيانها كه مايه از خارج داشتند، همه سازمانهاى سياسى كه فكر و روش از خارج داشتند و مىخواستند حاكميتى خارجى را جايگزين، حاكميت خارجى ديگرى كه از آن رژيم شاه بود، بسازند، در اين موج بزرگ گم شدند. آن بيان عمومى، بيان انقلاب اسلامى ايران، بر اساس موازنه منفى، كه بنياد فرهنگ استقلال است، قرار داشت. ا ين فكر پيروز شد، چرا كه وحدت تمامى ملت را ممكن ساخت. وحدت پيروزى درون را ممكن ساخت. جوشش از درون را ممكن ساخت و راه را برسازماندهى سياسى جديدى گشود. از اين پس آن سازمانى، مردمى و ماندى و كار آست كه از درون مايه بگيرد و طرز فكر و برنامهاش پاسخ روشنى به حل مشكلات درون، براى رشد و شكوفايى اين ملت، پر استقامت و پاكدل، باشد.

      ملاتاريا و روشنفكر تاريا نسبت به اين انقلاب بيگانه ماندند، به قمار قدرت مشغول شدند از نو به سراغ ايجاد سازمانى بيگانه و خارجى رفتند. سازمانى كه به مردم و توانائيهايشان بى اعتنا است و مردم را صغير و موظف به پيروى و اطاعت مىداند و خود را قيم مردم مىشمارد و مىخواهد با سياست حذف بى رحمانه، وحشيانه و ابلهانه بر مردم حكومت كند. همه كسانى كه بنام اسلام از اسلام انتقام مىگيرند، امروز در اين قصابى، بى مانند شركت دارند. با وجود اين اگر آقاى خمينى هنوز برجاست و بر اين جنايتهاى بى مانند مهر تصديق مىزند، بخاطر آنست كه هنوز گروهى از مردم مىپندارند او نماينده درون در برابر بيرون است.

      بسيار بودند كه عمق انقلاب اسلامى ما را درنيافته بودند و هنوز نيز هستند و همانها هستند كه مىپندارند، وقت آنست كه طرز فكرهاى وارداتى، طرز فكرهايى كه تجويز كننده حاكميت يك گروه يا چند گروه بر ملتى هستند را به مقبوليت عمومى رسانند، هنوز نيز بيدار نشدهاند. نسل جوان مسئول ايران، بايد آنها را بحال خود بگذارد و بداند فكرى و بيانى كه با جريان انقلاب زاده شد و انقلاب را بزاد، بيانى درست و رساست. آقاى خمينى و ملاتاريا و همدستانشان اين بيان را به شرحى كه ديدى به بيان استبداد دينى مخوف تغيير دادند. كمال انقلاب ما دليل كمال بيان عمومى اين انقلاب است. امروز و فرداى ايران آن حكومتى را طلب مىكند كه بيانگر درون و مجرى اين بيان باشد، در پى اجراى برنامههاى همه جانبه بر اساس اين بيان باشد. جدايى از اين بيان، جدايى از درون است، ممكن است دولتى پديد آيد كه جدا از مردم و بر مردم حكومت كند، اما اگر شرحها و تحليل هايى كه خواندى راست باشند و تجربه بعنوان محك پذيرفته گردد، تا وقتى بنا بر حكومت بزور باشد، بن بستها از ميان نخواهند رفت و سرانجام هر حكومتى سقوط است.

      پيروزى در انتخابات رياست جمهورى با وجود مخالفت نزديك بتمام احزاب و سازمانها و ملاتاريا و همانطور كه مىدانى خود آقاى خمينى، دليل ديگرى است بر درستى بيان، بر درستى بيانى كه مردم را سازنده سرنوشت خويش مىشناخت و حكومت زور را انكار مىكرد. از پا در نيامدن بر اثر حمله عراق و شكست نخوردن بر اثر محاصر اقتصادى جز بخاطر تكيه بدرون، و اعتماد بنفس اين درون ممكن نگرديد. اينك پيروزى در شكستن اسطوره استبداد دينى نيز، بايد از اينراه بدست آيد. خلوص اين درون، خلوص بيان عمومى انقلاب در از سرگذراندن اين كابوس ضرورت تام دارد.

      اينك كه ايستادهايم، بايد بعنوان اصالت درون، بعنوان اصالت انقلاب و بعنوان بيانگر استقلال مردم خويش بايستيم. اين پيروزى هر روز بدست آيد بايد كامل باشد. پس از قرنها، حق به حق دار برسد. مردم سرنوشت خويش را در دست بگيرند. طرز فكرهايى كه بر اساس اصالت زور و آمريت يك و يا مجموعه چند سازمان سياسى بر مردم است بى اعتبار بشوند. با پيدايش الگوى جديد، عصر تازه شروع بگردد.

 تاريخ: 30 شهريور ماه 1360

      اينك ساعت يك و بيست دقيقه بعد از نيمه شب 30 شهريور است، امروز با آنكه خبر اعدام 200 تن را شنيدم، با آنكه از اين پس خيابانها به ميدانهاى اعدام بدل مىشوند، اميدم به پيروزى انقلاب قطعى شد. چرا كه صداى ما، صداى همه آنهايى كه به مقاومت  ايستادهاند، از درون مىآيد، فرياد اعتراض به آنهايى است كه از درون بيرون مىروند تا از راه زدو بند با قدرتهاى جهانى، براين مردم حكومت كنند. هم امشب خبردار شدم كه امريكا در اطراف آقاى خمينى كسان بسيار دارد كه اميدوار است امور را قبضه كنند و به موقع رأس موجود را به رأس مناسبترى تغيير دهند. از نو مثل ماهها و هفتههاى پيش از انقلاب، گروه هايى كه صداى بيرون را در درون منعكس مىكردند، همان صداها را بلند كردهاند. اما اينك تجربهاى انجام گرفته است و اميد كه موج درون، اينهمه را فرو ببلعد. آخر امروز بسيارند كه مىدانند استقلال چيست!

      بر نسل امروز است، كه آزمايش پيروز را مفت رها نكند. به بيرون تسليم نشود. بر سر استقلال و آزادى بايستد اين ايستادگى، پيروزى و پيروزى قطعى ببار مىآورد.

      كوشيدم تا با صراحت و صداقت تجربه انقلاب را در نظر تو و نسل جوان امروز و همه آنها كه امروز و فردا مىخواهند از راه انقلاب طرحى نو دراندازند. مجسم كنم. اينك تو مىدانى، ضعف هايمان كدامها و قوت هايمان كدامها بودهاند. جا ندارد كه بار ديگر در اين بارهها سخن بميان بياورم. با اينحال زمان آنست كه درباره ضعفهاى كارهايمان صحبت كنم. آنها كه مىخواهند جهان را از اين نظامى جهنى برهانند كه بر زور استوار است و انسانيت را به سرعت به لجهها مىراند، حق دارند علاوه بر آنچه خود از مطالعه اين وصيت نامه بسيار درازفهم مىكنند، از ما نيز بخواهند خود بصراحت ضعفهاى كارمان را شرح كنيم. زودتر از اين، اينكار صحيح نبود. و ما بايد ضعف و اشتباههايى را كه داشته و كردهايم و به آنها پى بردهايم و نه آنچه را كه باب طبع اين و آن است، شرح كنيم. چرا كه در كار علم نه جاى ارفاق به خود است و نه محل امتياز دادن بديگرى.

      تو مىدانى با چه ترديد كشندهاى خود مرا آماده نامزدى رياست جمهورى كردم. مىدانى كه مىدانستم كار گروگانگيرى، ايران و انقلاب را با مخاطرات بزرگ روبرو مىسازد. آنها كه در بحثهاى ما شركت مىكردند، خدارا شكر، همه زندهاند. مصلحت شخصى و جاهطلبى مىگفتند، نبايد وارد اين معركه شد، اما عشق به ميهن و مردم و انقلاب و دين نهيب مىزد كه بايد خود را آماده فدا كردن كرد. در همان وقت در دو سرمقاله اين خطرها را كه بسوى ميهن ما روى نهاده بودند شرح كردم و آماده قربانى شدن شدم.

حاصل سخن

اشتباهها و رهنمودها

      اما اسباب عمل بسيار كم بودند و اشتباهها نيز، دست و پاى ما را بيشتر مىبستند.

 1- اينكه ما پيش از انقلاب، اهميت مبارزه با سانسورها را دريافتيم و تا توانستيم با سانسورها مبارزه كرديم و همه چيز را براى مردم شرح كرديم، قوت كار ما بود. از يادگارهايى است كه براى هميشه مىماند. اما سانسورها ضعف بزرگ انقلاب ما بودند. اراده مبارزه با سانسورها در همه وجود نداشت و دوره سياه كنونى با سانسور شروع شد. نسل امروز و آنها كه مىخواهند انقلابى بمعناى درست كلمه پديد آورند، بايد بدون خستگى با سانسورها مبارزه كنند.

      ما خود را درباره شخصيت آقاى خمينى و نظر وى درباره "ولايت" سانسور مى كرديم. اين اشتباه بزرگ ما بود. برايت شرح كردم كه آقاى خمينى را روشنفكران مرجع كردند و قلم و بيان من از 15 خرداد 1342 بدينكار پرداختند. اينك وقت حقيقت است و حقيقت آنست كه ما از ترس اينكه نكند در او ضعف هايى ببينيم، نمىخواستيم از او جز خوبى بدانيم و بگوييم. از نويسنده كتاب كيش شخصيت، پذيرفته نيست كه علائم بيماريها را در او نبيند و اگر ديد، جرئت اظهار نكند. بر من بود درباره كسى كه نقشى چنان تعيين كننده پيدا مىكرد، بجد مطالعه كنم و نكردم. بدتر خود را به تعريفهايى كه نزديكانش مىكردند، قانع كردم. بسيار دير، يكى دو هفته پيش از مرحله آخر كودتاى خزنده بود كه يكى از نزديكانش از قول فرزندش آقا مصطفى نقل كرد كه او مىگفت: من هميشه دعا مىكنم ما بجاى شاه زمامدار نشويم. اين پدرى كه من مىشناسم بسيار بيشتر از شاه آدم خواهد كشت.

      اگر از صحنههاى آخر به صحنههاى اول همراهى سياسى با او روى بياورم، خواهى ديد كه امكانهاى شناسايى بسيار بودهاند، اما شدت ضديت با رژيم شاه و علاقه مفرط به پيروزى، چشمها را از ديدن و عقل را از توجه بازداشته است.

      در دومين ديدارم در نجف، يكى از طلاب او مىگفت: حاج آقا معتقدند ائمه ما سخنهاى ضد و نقيض مىگفتند تا نزديكان خود را به مخالفت با هم برانگيزند. به سخن ديگر اين روش قديمى استبداديان را كارى درست مىپنداشت. با من نيز چنين كرد، همه مخالفان را در برابر من برافراشت. پيش از من با بازرگان نيز چنين كرد. آنوقت كه شنيدم انكار كردم كه اين حرف از آقاى خمينى باشد، گفتم نه او اين حرف رامى زند و نه امامان ما چنين كردهاند. اين روش ماكياول است و...

      و يا بار اول كه به نجف رفتم، جمهور روحانيان از رفتار او شكايت مىكردند كه نسبت به روحانيان بسيار تحقيرآميز است. و من تعجب مىكردم چطور ممكن است مرجعى كه اينهمه از نقش روحانيت حرف مىزند، در عمل خلاف حرف خود را بكند و عموم آنها را تحقير نمايد؟ اين شكايت را با خود او در ميان گذاشتم. گفت: اين نجفىها خود را مرجع تراش مىدانند و كمى كه رو ببينند، اختيار خورد و خواب و نشست و برخاست مرا هم از دستم بدر مىبرند. از او پذيرفتم. با همه وسواسم بخود نگفتم، تحقيق كنم بلكه اين بيمارى كه عبارت باشد از سخنى را گفتن براى عكس آن را عملى ساختن، نيز در او باشد. وقتى اين مرض را در او يافتم بسيار دير شده بود و امروز روحانيان مخالف او بيش از هر زمان ديگر تحقير مىشوند و...

     يا فرزندان او هم آقا مصطفى كه درگذشت و هم احمدآقا كه  زنده است مىگفتند، آقا تصميمات خود را فردى مىگيرد. در قم هم كه بود حاضر بكار جمعى نمىشد. مىگفت اگر آدم بخواهد با بقيه كار كند بايد هيچ كار نكند. مثال مىآوردند كه يكبار در قم قرار بر جلسه مشترك مراجع و صدور اعلاميه دستجمعى بود، آقا، اعلاميه را نوشته دادند بردند چاپ كردند، بقيه در برابر امر انجام شده قرار گرفتند... با اينكه مرض تك روى، مرض شيطان است و غالب جنبشها را همين مرض برباد داده است و مصائب كنونى نيز نتيجه همى روحيه تك روى نزد ايشان است، از اينكه اينحرف را شنيدهام، ناراحت شدم، اما بروى خود نياوردم. تا وقتى كه ديگر دير شده بود...

      يا اين ضعف او كه براى مشروعيت وسيله، چندان اهميت قائل نمىشود، بسيار پيش از انقلاب قابل درك بود. البته براى اينكار توجيه نيز دارد: آدم كشى بدترين كارهاست، اما وقتى براى دين باشد، واجب مىگردد. حالا چگونگيش چندان مهم نيست.

      عكس العمل شدن و بخصوص تحمل نكردن آدمهاى با شخصيت، و... را بايد بسيار زود بر خويش معلوم مىكرديم. چرا كه ضامن اصلى اجراى بيان عمومى انقلاب او شده بود. سخن ملاصدرا را بياد بياور كه مجتهد شدن از شناسايى كردن "اعلم واتقى واعدل" علماء، آسانتر است. بايد اين ضعف را مىشناختم، اما همانطور كه گفتم ما خود را درباره او سانسور مىكرديم. نمىخواهم بگويم كسى كه در مقام رهبرى قرار مىگيرد، نبايد ضعف داشته باشد، اين امر ممكن نيست. مىخواهم بگويم اگر سانسور در كار نبود، جرات مىكرديم چشم عقل را بروى واقعيت بگشائيم، بلكه مىتوانستيم ضعفهاى او را جبران كنيم.

      بدينقرار هر چند از لحاظ نظرى، رهبر بايد مردى باشد كه موافق عقيده عمل كند و عمل او عين عقيدهاش يا دست كم نزديك به عقيدهاش باشد و چنين كسى تضمين براى اجراى بيان عمومى انقلاب مىتوان باشد، اما تجربه مىگويد كه اگر چنين رهبرى تك رو شد و ميان نظرى كه اظهار كرد و عملش خلاف بود، مىتواند خود و جامعه و انقلاب را با بحرانهاى بزرگ روبرو سازد.

      اشتباه بزرگ ما اين بود ك اظهار بيان عمومى را از سوى آقاى خمينى كافى شمرديم و اينطور پنداشتيم كه او نه در سخن و نه در عمل، بيانى را كه در برابر مردم جهان كرده است، نقض نخواهد كرد. ضعف هايش هر چه باشند، نخواهند توانست او را بر آن دارند مخالف بيانى عمل كند كه باعتبار مخاطبانش كه مردم جهان بودند، سند اعتبار انقلاب و شخص او در جهان بود.

      بدينسان بكار خويش بسيار مغرور شديم. حال آنكه بايد مىدانستيم طرز فكرى كه آدمى با آن بزرگ شده است ممكن است چون مرض عود كند. آدمى كه يك عمر از ولايت فقيه، اداره مردم برسم كسى كه صغير را اداره مىكند، مىفهميده است، در شرائط مساعد، عقيدهاى را كه "بنابر مصالح" اظهار كرده است، كنار مىگذارد و بسراغ باورهايى مىرود كه با آنها بزرگ شده است.

      امام صادق با كيش شخصيت بسيار مبارزه كرد، به مردم مىگفت از ما انتقاد كنيد، شخصيت پرستى بيمارى اى بود كه از كليسا به جامعه اسلامى راه يافته بود. امام متوجه خطر بزرگ شخصيت پرستى شد و با آن مبارزه كرد. و ما قربانى شخصيت پرستى شديم. آقاى خمينى نيز قربانى شد و كشور نيز باين روز افتاد.

      از نادانىهاى آقاى خمينى و اطرافيانش نه تنها نگران نبوديم بلكه گمان مىكرديم بدليل همين نادانيها، در امور دخالت نخواهند كرد. واقعيت خلاف تصور ما از آب درآمد. كوشيديم تا مىتوانيم با تهيه گزارشها از نادانيهايشان بكاهيم اما...

      در ايران نيز ما هنوز خود را سانسور مىكرديم. چه مىشود كرد من نيز از كودكى با اين باور بزرگ شده بودم كه مقام مرجعيت، مقامى است كه عادلترين، متقىترين، عالمترين و... كسان از راه لطف خداوندى بدان مىرسند. همين شنبه شب كه اينجا بودى، بياد آقاى خمينى و اين حمام خون افتادم، در درونم غوغا بود. باور نمىكردم اينكارها از او ممكن باشند! كارهاى او را توجيه مىكرديم.

      پيش از مجلس خبرگان بود كه آن حرف را زد و مرا بيدار كرد. دو روش را با هم به عمل درآوردم: از سويى با كمال صداقت تا لحظه آخر كوشيدم او را از دست ضعفها وبتى كه از او ساخته بودند، رها سازم، فكر مىكردم كشور سقوط مىكند و مىكوشيدم حالى بشود اما افسوس و از سوى ديگر بر آن شدم كه بتدريج افكار عمومى را آگاه سازم و از راه بالا بردن آگاهى مردم، عرصه عمل آقاى خمينى را محدود سازم. اين سخن او كه هيچكس به اندازه من به او ضربه نزده است، راست است. اما من حقيقت را گفتهام و بعد از مأيوس شدن از كوشش صادقانهام در غلبه بر ضعفهاى او از راه نامهها و توضيحهاى حضورى و... گفته و نوشتهام و قصدم خدمت به مردم به ميهن و به دين بوده است.

      نسل امروز و نسل آينده بايد با سانسورها بهر قيمت مبارزه كند، چشم بر ضعفها نبندد. انتقاد صادقانه و مراقبت دائمى رهبرى را بى اعتبار نمىكند به او اعتبار مىبخشد. با او صادق و صريح و گاه بسيار خشن بودم. نوه او نيز در يك مصاحبه گفت: آقاى بنى صدر تنها كسى است كه حقايق را به آقا با صراحت مىگويد. گاه مىشد كه كار به فرياد مىكشيد. با اينحال اينكارها در وقتى انجام مى گرفتند كه او موضعى را بدست آورده بود كه قول و فعلش تعيين كننده بود.

 2- كمبود بزرگ انقلاب اسلامى ما و خود ما اين بود كه يك هسته قوى و معتقد به بيان عمومى انقلاب نداشت و نداشتيم. امروز آسان است تصديق اين امر كه اين مجموعه رهبرى از آقاى خمينى و دولت و شوراى انقلاب، به بيان عمومى انقلاب باور نداشتند، اما آنروز همانطور كه توضيح دادم ما خود را بسان كودكان به حرفهاى خوب دلخوش كرديم. پيش از انقلاب فكر هسته را كرده بوديم. به ايجاد آن كوشيديم اما موفقيت كامل بدست نياورديم. موفقيتى كه در سه جنگ بزرگ يكى جنگ بر ضد تجاوز عراق يكى جنگ بر ضد هجوم اقتصادى آمريكا و ديگرى جنگ با اسطوره استبداد دينى، بدست آمد، نشان  مىدهد اهميت هسته تا كجا تعيين كننده است.

      اين تبليغات كه بر ضد "اطرافيان بنى صدر" براه انداختند و تا اين زمان كمترين خطايى را بر يكى از آنهانتوانستند ثابت كنند، بى جا نبود. طراحان كودتا فهميده بودند نقش اين هسته تا كجا تعيين كننده است.

      با وجود اين، هسته ما كوچك بود و كار بسيار بزرگ، فراوان در باره گسترش هسته و جذب استعدادها، سخن مىگفتيم اما بطور جدى بدينكار نپرداختيم. ايجاد سازمان سياسى مىبايد از اين راه دنبال مىشد و ما اهميتى را كه بايد به اينكار نمىداديم. و از آنجا كه اين هسته از راه كار در جامعه رونيامده بود افراد هسته باستثناى دو سه تن، بقيه ناشناخته بودند و ناگزير بسيارى از افراد آنرا بلحاظ محفوظ كردن از "شر دشمن" نمىتوانستيم بكار بگيريم تا ناشناس بمانند، در عمل خنثى بودند.

      البته نبايد از خاطر دور كنى، كه كار ما بسيار مشكل بود. ما نمىخواستيم زور و استبداد را اساس قرار بدهيم. اگر مىخواستيم چنين  كنيم، بر جاى خود مىمانديم. كار ما مشكل بود بدانجهت كه بايد كسانى را مىيافتيم پراستعداد و سخت كوش و مقاوم و با علم و بى اعتقاد به اصالت زور، تجربه جنگ نشان داد كه اينطور افراد را كم و بيش مىتوان يافت، اما لازم بود كه به اينكار اولويت تام بدهيم و نمىداديم. نتيجه اين شد كه هم از پاريس، اطراف آقاى خمينى را كسانى گرفتند كه به بيان عمومى انقلاب بنظر يك عمل تاكتيكى مىنگريستند.

      هر بار مىنشستيم درباره خطر محاصره آقاى خمينى از زورمداران صحبت مىكرديم. نتيجه اين مىشد كه من تماس خود را با او بيشتر كنم. اما من همچنان يك تن بودم و نمىتوانستم حلقه محاصره را بشكنم. آقاى خمينى نيز بسيار نسبت به "اطرافيان آقاى بنى صدر" حساس بود آنها را بخود راه نمىداد. با اينحال بر ما بود كه هسته را گسترش دهيم و افراد آنرا بر آن بداريم كه از راه فعاليت در جامعه، موقعيت استوارى براى دفاع از بيان عمومى انقلاب و ايجاد يك سازمان سياسى پيدا كنند.

      به آقاى خمينى گزارش كرده بودند كه در جمع ما صحبت شده است كه بايد انتقاد از آقاى خمينى را در روزنامه انقلاب اسلامى شروع كرد. در همين گزارش آورده بودند كه تصميم گرفتهايم در 23 نقطه تهران، بيست سه مركز ايجاد كنيم و در يك روز قيام عمومى برانگيزيم و اوضاع را در دست بگيريم. البته فكر انتقاد سالم از آقاى خمينى هر بار كه جمع مىشديم بميان مىآمد و من در كارنامه بطريقى كه اينك بر همه معلوم است، شروع كرده بودم. كمتر اتفاق مىافتاد كه حرفى را بزند و خلاف بيان عمومى انقلاب بزند و من آنرا در كارنامه انتقاد نكرده باشم. مىخواستم غلط بودن حرفش يا عملش را بفهمد، مردم هم بفهمند، و نمىخواستم خراب بشود. با اينهمه حساسيت او نسبت به "اطرافيان" و كارنامه بى جا نبود و همين حساسيت بيانگر اندازه تاثير كار درست است. با اينهمه اهميت كه اينكار داشت، ما بدان اهميتى را كه بايد نمىداديم. كارها بزرگ و بسيار بودند. وقت هم اندك بود، با وجود اين، مىبايد مىكوشيديم و همه استعدادهاى معتقد را بسيج مىكرديم و يك هسته مقاومت بزرگ در برابر تمايل به استبداد بوجود مىآورديم و چنين كار تعيين كنندهاى را بارها به عقب انداختيم. سرانجام فهرستى ترتيب داديم و آنها را شناسايى كرديم اما دير شده بود.

      گمان مىكنم اينك تا اينجا را خواندهاى مىدانى كه هسته رهبرى كننده انقلاب بسيار ضعيف و ناآگاه بود. كارهاى تعيين كننده در بيرون از حيطه تصميم و اطلاعش انجام مىگرفتند. گروگانگيرى نمونه روشنى است: تصميمى كه ايران و انقلاب را به اين روز نشاند، بدون اطلاع شوراى انقلاب و دولت موقت انجام گرفت. آقاى خمينى اعتنايى به اين شورا و دولت موقت نمىكرد و هربار در اينبارهها به او انتقاد مىكرديم مىگفت: مردم نمىتوانند صبر كنند. من ناچارم عمل كنم. نمىتوانم صبر كنم تا شما آنقدر كارها را بعقب بياندازيد تا طاقت مردم طاق بشود. درعمل اينطور شده بود كه آقاى خمينى دلخواه خود را انجام مىداد و شوراى انقلاب و دولت موقت بايد ضامن كم و زيادش مىشدند.

      يكى از كارهاى مفيد ما، بخصوص در دوران رياست جمهورى اين بود كه نظرهاى گوناگون را كه گروههاى سياسى يا شخصيتها واهل تخصص در روزنامهها طرح مىكردند، جمع مىكرديم با كمال تاسف، اين نظرها كوششهايى بودند براى تحصيل قدرت و انتقادها اغلب در رابطه با انتقاد كننده بعمل مىآمدند. يعنى خوبى و بدى هر فكر و يا هر كارى را نسبت به موقعيتى مىسنجيدند كه فكر مىكردند بايد مىداشتند و يا بايد بدست مىآوردند. انتشارها موجودند و حكايت آشكارى از ضعف، ضعف كشنده فكرى مىكنند كه از اسباب بزرگ بازسازى استبداد بود.

      در حقيقت وقتى مسائل اساسى كشور موضوع اصلى بحث قرار نمىگيرند و بجاى آن، مبارزه قلمى براى بدر كردن رقيب از ميدان توليد اصلى انديشهها و قلم مىگردد، زبان، زبان تحريك مىگردد، جامعه ديگر نمىتواند موضوع را تعقيب كند. چون ديگر مساله، مساله او نيست. بدينسان درون، بيرون مىشود. اهل فكر و قلم و بيان از جامعه بيرون مىروند، جامعه تماشاچى مىشود و زدوخوردها را تماشا مىكند. البته برنده آنها هستند كه مىتوانند به موقع چماقهاى بيشتر و كوبندهتر را وارد ميدان سازند. در اين بارهها چند نوبت هشدار دادم. از جمله اينطور نوشتم :1 «1 - صد مقاله، ج 2 سر مقاله تحت عنوان "زبان تحريك" 25 آذر 1358 ص 144 - 141»»

 "     - همه پذيرفتهاند كه راه بالا بردن يكى، خراب كردن و پايين آوردن ديگرى است و دستگاههاى تبليغاتى ما كار "اصليشان اين است و بدبختانه عمده اسباب برخوردها را اين زبان فراهم مىآورد.

 "- يك طرفه حرف زدن و عمل كردن نيز رايج است، طورى كه پندارى انقلابى واقع نشده است و بنا نبوده است "مردم از همه چيزها همان طور كه واقع مىشوند، مطلع گردند.

 "- همه با همه زبان تحقير و انكار بكار مىبرند. از آن زبان سرنوشت ساز ديگر خبرى نيست. گفت و شنودى و "تفاهمى برجا نيست. هر چه هست اينست كه:

 "- فقط امام را قبول داريم و ديگر هيچ!! مگر شوراى انقلاب و دولت را امام معين نكرده است؟

 "- فقط اين حزب يا آن گروه، در خط امام است و در نتيجه بايد به همه جا چنگ بيندازد و خصوصا" ارگانهاى "تبليغاتى را در دست بگيرد. ديگران قاقند! و اگر گفتند قاق نيستيم بايد لقب ضد انقلاب بگيرند و تحقير و كوبيده "بشوند. جبهه اسلامى معنى ندارد براى اين كه تا تنها مىشود حكومت كرد، چرا بايد شريك پذيرفت؟...

 "- دعواهاى خود را باين و آن به مسائل كشورى تبديل كردن، يكى از عوامل وضعى است كه در تبريز پيش آمد.... "اين مسئول با آن مسئول سر سازگارى ندارد، اسباب ناكامى او را فراهم مىآورد...

 "- شايعه سازى كه جاى نقل و نبات سازى را گرفته است. چون سانسور هست شايعه سازى هم هست..."

      بدينقرار اين ضعف به سبب شيوه رابطهگيرى سياسى و اعتقاد به اصالت زور و بيماريهاى ناشى از آن ك مهمترينشان، سانسور، بودند. افراد و گروه خود را سانسور مىكردند و كارهاى يكديگر را نمىخواندند. نتيجه اين شده است كه بيان عمومى انقلاب، در هياهوها گم شود. همين كارى كه آقاى منصور دوستكام و خانم هايده جلالى كردند كه مجموعه سخنان آقاى خمينى بخصوص در پاريس است، يكسال پس از انقلاب انجام گرفت. آنهم وقتى كه دير شده بود و مىخواستيم بلكه تدارك وضعى را بكنيم كه از دست رفته بود.

      در مجلس صحبت از اين شد كه دولت برنامه ندارد، در مقام دفاع گفتند هيچكس برنامه ندارد. شگفتا كسى نپرسيد مگر اين انقلاب ديمى بود؟ مگر ممكن است ملتى يكجا بپاخيزد و متحد بپاخيزد و بيانى كه اين وحدت را ممكن سازد، وجود نداشته باشد؟

      اگر بحث آزاد و راه حل سياسى، ممكن مىشد و مسائل مشخص، زمينه اين بحثها قرار مىگرفتند هم هسته قوى بوجود مىآمد و هم بر اساس بيان عمومى انقلاب، يك برنامه شدنى به اجرا در مىآمد.

      3- ما بحث آزاد را پيش از انقلاب در خارج كشور پايه گذاشتيم.

 گروههايى بودند، كه خود را سانسور مىكردند و در بحثها حاضر نمىشدند. همين رويه را در ايران نيز دنبال كردند، بحث آزاد كارى بغايت بزرگ بود و اميدوارم سنتى پايدار بگردد، ما مىخواستيم بجاى دمكراسى غربى، كه حاكميت قوى بر ضعيف است، از راه بنيادگذارى بحث آزاد، راه را براى برابر كردن امكانهاى سياسى هموار كنيم. مىخواستيم جاى تمايل به اصالت زور، را تمايل به رسيدن به وحدت نظر و عمل از راه بحث آزاد بگيرد. تمايل به استبداد در جامعه ما قوى بود. اغلب درباره اصالت زور ترديد نداشتند تنها بحث بر سر اين بود كه زور در دست چه گروهى باشد. مىخواستيم اين تمايل ضعيف گردد و جامعه بتدريج فعال گردد. در ساختن جامعه نو خويش براستى فعال و خلاق بگردد.

      اما گروه هايى كه به زور اصالت مىدادند و مىخواستند فرصت را تا از دست نرفته است، براى در دست گرفتن حاكميت و استقرار آن مغتنم بشمارند، با اينكار مخالف بودند و تا توانستند مانع انجام آن شدند. اين اواخر كوشيدند خود بحث آزاد تشكيل بدهند، شكل بود و محتوى نبود. بازى بود و نگرفت...

      گروه ما اين بحثها را كم و بيش دنبال مىكرد. اما در اين زمينه نيز كنود بود. اهميتى را كه بايد بدان نمىداد. مىبايد شب و روز مىكوشيد و گروهها و اهل فكر را به بحث آزاد مىكشاند، از راه اين بحثها، مردم در جريان امور خويش آنطور كه بايد قرار مىگرفتند، و شايد كشور وضعى ديگر پيدا مىكرد. فكرش را بكن، اگر مساله گروگانگيرى، لااقل بعد از انجام در همان روزهاى اول به بحث آزاد گذاشته مىشد، كار بطور قطع به اين ترتيب ادامه نمىيافت؟ پيشنهاد اين كار را كردم. اما از نابختيارى، در آن جو مسموم كمتر كسى را ياراى شركت در بحث آزاد بود. امروز بسيارند كه درباره آن فاجعه حرف مىزنند اما آنروز حرف نمىزدند، اگر تصديق نمىكردند، دست كم سكوت مىكردند. من به سفارت امريكا رفتم. در جمع دانشجويان شركت كردم و عملشان را انتقاد كردم، اما آقاى خمينى گفته بود گروگانگيرى، انقلابى بزرگتر از انقلاب اول بود و....

      و بايد بدانى كه وقتى "دانشجويان پيرو خط امام" تشكل پيدا مىكردند، بحث هايى ميان 5 نفر كه آقاى خمينى براى راهبرى دانشجويان و نمايندگان دانشجويان برگزيده بود در باره چگونگى فعاليتها جريان يافتند. از جمله بحثى شد درباره امام و خط امام. نمايندگان ملاتاريا، آقايان خامنهاى و موسوى خوئينىها خط امام را موضع فعلى امام مىخواندند و مىگفتند خط امام با خود امام يكى است. انتقاد از امام سست كردن رهبرى و عملى نادرست است. من بعكس مىگفتم، خط امام، همان بيان عمومى انقلاب است كه انقلاب را ممكن ساخته است وانقلاب خود حجت درستى آنست و امام اگر از اين بيان بيرون رفت بايد او را انتقاد كرد. حرف آقايان به اين مىماند كه بگوييم خط پيامبر موضع فعلى پيامبر است و اگر او برخلاف قرآن عمل كرد ما بايد از موضع فعلى او كه ضد قرآن است پيروى كنيم. بحث درباره درست يا نادرست بودن انتقاد از آقاى خمينى بسيار دراز شد. در مجلس كذايى نيز يكى از جرمهاى مرا اين شمردند كه گفتهام آقاى خمينى را بايد انتقاد كرد. اين بحثها بسيار زودتر از مساله گروگانگيرى انجام مىشدند.

      گروه ما نيز در اين مورد و موارد ديگر جرات لازم را بخرج نمىداد. همواره با دو مشكل روبرو بوديم: يكى اينكه وحدت روحانى - روشنفكر بهم نخورد و با آقاى خمينى رو دررو نايستيم و ديگر اينكه با جوى كه بوجود آوردهاند، نمىشود كارى كرد. در نتيجه بحث آزاد به اين دو شرط مقيد بود. همين امر ما را سست مىكرد و ديگران را بيشتر، چرا كه دايره بحث محدود مىشد و اگر مىخواستيم و يا مىخواستند از دايره پا بيرون بگذاريم يا بگذارند، متهم به مخالفت با امام و "خط امام" مىشديم يامى شدند.و آنوقت چماقها فرود مىآمدند و جلسههاى بحث برچيده مىشدند.

      با اينحال مىبايد جلسات بحث آزاد را ميان مسئولان گرايشهاى مختلف تشكيل مىداديم. فكر تشكيل شوراى بزرگى با شركت همه گرايشهاى سياسى از هر عقيده نيز از سوى بعضى از دوستان طرح شد و پذيرفتم، اما بطور جدى دنبال نكرديم يعنى به آقاى خمينى گفتم  و او آنطور كه معمول او در اين موارد است، حرفى نزد اما بلافاصله در يك سخنرانى به اين فكر حمله كرد. مىبايد نمىگفتيم و عمل مىكرديم. يا حتى بعد از حمله او نيز بايد آنرا بصورت شوراى مشورتى و يا شوراى بحث در مسائل كشور بوجود مىآورديم. مىبينى امكانات مقاومت در برابر بازسازى استبداد، زياد بودند، اما از آنها سود نجستيم و فرصتهاى بسيار خوب را از دست داديم.

      4- مىدانى كه بنا بر تجربه تاريخى، از جمله درجريان انقلاب مشروطيت ونهضت ملى كردن صنعت نفت، كار با روحانيتى كه در انقلاب شركت جسته بود، باختلاف كشيد و هر دو انقلاب قربانى شدند. بعد از قربانى شدن انقلاب، متخصصان اثبات تقصير مشغول كار شدند تا تقصير را بگردن اين يا آن طرف ثابت كنند. بارها در اين باره صحبت شد و بارها گفتم، اختلاف به نابودى انقلاب مىانجامد و بايد بهر نحو از آن اجتناب كرد، و بعد از شكست انقلاب مرا چه سود كه تقصير را از آن ملاتاريا بدانند و مرا نيز كاملا" بى تقصير بخوانند؟ بهتر است تقصيرهاى بسيار بر عهده من بگذارند اما انقلاب حفظ شود چرا كه مقصر را مىتوان مجازات يا عفوكرد، اما انقلاب مرده را نمىتوان زنده كرد. يكى از دلايل ترديد كه در صفحات اول از آن صحبت مىكردم، همين بود. آيا ما حق داريم انقلاب را قربانى كنيم؟ آيا نبايد تحمل كنيم؟ آيا... اما آقاى خمينى و ملاتاريا با از بين بردن ته مانده آزاديها و آماده شدن براى ايجاد بحران خونين داخلى، در واقع كارد بر حلق پيكر انقلاب گذاردند. اين كتاب مىگويد چقدر طول كشيد تا بر ترديدهايم غلبه كنم و باور كنم كه اگر نجات انقلاب هنوز متصور باشد، در اين است كه از آقاى خمينى ببرم.

 در اين كار ما حسن نيت و صداقت بسيار بود و دو اشتباه بزرگ:

 الف: اشتباه اول اين بود كه ميان روى آوردن به مردم و حفظ موافقت آقاى خمينى بدومى بيش از حد بها داديم. يكبار به او گفتم، مطمئن باشيد كه در مقام رياست جمهورى ولو همه 35 ميليون ايرانى با من موافقت و با شما مخالفت كنند، من عهد خود را نخواهم شكست. و همانطور كه مىدانى با وجود جنايتى كه او كرد، اين عهد را نشكستم. بگمانم كارى درست كردم و بايد بر عهد خود استوار مىماندم. اما كار نادرست كردم كه با او عهد بستم.

      با وجود اين كه با تمام توان براى ارتقاء آگاهى عمومى مىكوشيدم، اما هربار كه تهديدهاى آقاى خمينى جدى مىشدند، داد و قال مىكردم و تسليم نظر او مىشدم. از ترس اختلاف نكردن، ضربهها را تحمل مىكردم. بيش از حد از تجربه تاريخ مىترسيدم، آنقدر كه از آن سوى بام افتادم. بر من بود ك هربار با قاطعيت بر مواضع خويش مىايستادم. در موارد بسيار از نظريهاى كه خود در تدوينش كوشيدهام بيرون رفتهام: بر اساس موازنه عدمى عمل نكردهام، بلكه بر اساس موازنه وجودى عمل كردهام. يكى از دوستان مىگفت وقتى پاى مبارزه به ميان مىآيد، شما احتياج به هيچ پندى نداريد، با قاطعيت و هوشيارى بى مانندى عمل مىكنيد، اما وقتى پاى آشتى به ميان مىآيد، آنوقت به مشاورهاى سخت گير احتياج داريد چرا كه زود شرائط آشتى را مىپذيريد.

      بهر رو، اين حرف  درست است از ترس جنگ نبايد تسليم جنگ شد. بر ما بود كه از ابتدا از ترس اختلاف، راه تسليم در برابر توقعات قدرت طلبانه آقاى خمينى را بكلى مىبستيم. بسيار دير، بنا را بر مقاومت گذاشتيم. و مىدانى هنوز بعضى از دوستان ما مىگويند، بدون جهت ايتسادگى مىكردم. بايد همچنان صبر مىكردم. مقام رياست جمهورى را حفظ مىكردم. آقاى خمينى مىمرد، بسيارى چيزها تغيير مىكردند. البته ممكن بود، رياست جمهورى و فرماندهى كل قوا و... را حفظ كرد. اما شرط آن اين بود كه ضربههاى مرگبار را بر انقلاب، من وارد كنم. و نمىتوانستم.

     ب: اشتباه دوم اين بود كه وقت بسيار و كوششهاى باز هم بسيار صرف جلب موافقت آقاى خمينى مىكرديم. بناگزير ترجيح مىدادم در بسيارى موارد كه اطلاع افكار عمومى ضرورت داشت بخاطر جلب رضايت او، سكوت كنيم. اگر جلب موافقت آقاى خمينى را اصل قرار نمىداديم، راههاى بسيار براى بيان واقعيات به افكار عمومى مىتوانستيم پيدا كنيم. چنانكه از زمانى كه بجبران اين اشتباه پرداختيم اين راههاى بيان را پيدا كرديم و اثرات عظيم پديد آورد كه سقوط آقاى خمينى و ملاتاريا در افكار عمومى بود.

      البته مىبايد منتهاى كوشش را براى حفظ وحدت مىكرديم.اما لازم بود بجاى آقاى خمينى، مردم را قرار مىداديم. در آن صورت ما مىتوانستيم از امكانات بسيار بيشتر در ارتقاء وجدان عمومى برخوردار بگرديم. اينكار را دير كرديم و نتيجه خوب داد. اما اگر زودتر مىكرديم، به احتمال زياد، نتايج قطعى تابحال بدست آمده بودند. مىدانى كه عده كمى از دوستان ما بر اين باورند كه اگر زودتر شروع مىكرديم، اين نتايج بدست نمىآمدند. آقاى خمينى همه اعتبار خود داشت، ملاتاريا هنوز تا اين حد اعتبار خويش را از دست نداده بود، بنابراين با تمام وزن خويش بر سر شما خراب مىشدند و كار تمام مىشد بدون اينكه آب از آب تكان بخورد اما صحبت بر سر دير يا زود شروع كردن مخالفت نبود، صحبت بر سر اصل قرار دادن مردم يا آقاى خمينى بود. اصل قرار دادن آقاى خمينى اشتباه بود. اين اشتباه را دير رفع كرديم.

      نسل امروز و فردا بايداز تجربه ما پند بگيرد. دست خدا با جماعت است و هميشه جماعت مردم است كه بايد اصل قرار بگيرد. هيچ مقام و جمعى اصل نيستند. هيچ سازمان سياسى نيز اصل نيست. اصل، جامعه ايست كه اين مقامها و سازمانهاى سياسى براى خدمت باو بوجود مىآيند و اگر راست بخواهى، اصل خدا است. موازنه وقتى منفى است كه آدمى كار را خالى از هر گونه نفعطلبى انجام بدهد. وقتى در اين باره مىگوييم اصل مردم هستند، بخاطر آنست كه بطور ملموس نادرستى كار خويش را نشان بدهيم.

      5- اشتباههاى پيشين، موجب اشتباههاى ديگر شدند، شخص من در ارزيابى اثرات كوششهايمان در ارتقاء سطح اطلاع عمومى از واقعيتها و اثرات زشتكاريهاى ملاتاريا در سقوطش، بيش از همه اشتباه كردم. شما همه مىگفتيد آقاى خمينى و ملاتاريا، اعتبار خويش را از دست دادهاند، اما من اين ارزيابى را ارزيابى قشرهاى بالاى جامعه مىشمرم و بر آن بودم كه تودههاى محروم، تودههاى عظيم بدو وفا دارند. مىگفتم حتى ناراضىها هم، بهنگام عمل از او پيروى خواهند كرد. اين اواخر سنجشهاى افكار در دو سه نوبت نشان مىدادند كه ميزان محبوبيت او در حدود 50 درصد است. سنجش افكار وزارت كشور نشان مىداد كه تنها 48 درصد مردم در صورت انجام انتخابات بكسانى راى مىدادند كه پيرو خط امام باشند. در جمع اين 48 درصد، 12 درصد را سازمانهايى تشكيل مىدادند كه با امام اختلاف داشتند و...

      با وجود اين همچنان بر اين اساس عمل مىكردم كه مردم از آقاى خمينى پيروى مىكنند. اگر ششماه زودتر مطمئن مىشدم آقاى خمينى را اكثريت مردم شناختهاند و از او پيروى نمىكنند، تا ممكن بود همراه آماده كردن نظرى به آماده كردن عملى مردم نيز براى مقاومت با مراحل بعدى كودتا مىپرداختم. اما آنقدر بر باورى غلط اصرار ورزيدم كه براى پيش آمدى كه كرد جز سياوش شدن، فكرى نكردم.

      البته رسم وفاى به عهد اين بود و اينست كه با پايين رفتن و بالا آمدن وجهه عمومى، رابطهها را سستتر يا محكمتر نگردانيم.

 امام حسين در صحراى كربلا تنها ماند، آنها كه با او ماندند الگوهاى جاودانى ارزشها، از جمله ارزش وفا به رهبرى و به ميثاق شدند، اما حرف بر سراينست كه امام حسين بر سر ميثاق با خدا ماند و از آن آزمايش بى نظير، پيروز بدرآمد و آقاى خمينى مردى كه مىگفت من حرف مردم را مىزنم، اينك روز و شب خون مردم را مىريزد و آزاديهاى همين مردم را سلب مىكند، حق اين مردم بود كه امكانات دفاع از حق خويش را بدست مىآوردند. اگر بموقع مىجنبيديم مردمى كه آمادگى دفاع از حقوق خويش را داشتند، وسيله دفاع را نيز بدست مىآوردند.

      و مىدانى كه جمعى بر اين باور بودند كه نبايد فريب "تمايل عمومى" و يا مقالههاى كسانى را خورد كه بر قرار خود باقى نمىمانند. امروز مىگويند بايد از روى جنازههاى ما عبور كنيد تا به رئيس جمهورى دست پيدا كنيد و فردا كه كار شما را ساختند، براى بى تفاوتيشان و در پاسخ اين پرسش كه چرا عمل نكرديد، هزار و يك تقصير بگردن شما ثابت مىكنند و طلبكار نيز مىشوند. خود آقاى خمينى نيز چند نوبت گفت و در سخن روز 25 خرداد نيز با عصبانيت تكرار كرد كه بارها به من گفته است، گول حرفهاى اينها را نخورم. يكبار گفت با شما دشمن ترند، مىخواهند شما حرفهايى را بزنيد كه شما را از بين ببرد. در اينكه افراد و گروههايى هستند كه محور قضاوت و عملشان خودشان هستند و موافق طبع گردانشان، موافق و مخالف مىشوند و درستى كارى و نادرستى كارى را در رابطه با خود و يا گروهشان مىسنجند، ترديد نداشتم و در عمل نيز ديدم و باز بايد منتظر باشم كه اينطور افراد و گروهها اشتباهها و تقصيرهاى بسيار بر گردن من ثابت كنند. اما سخن بر سر اينست كه رهبرى نبايد از خط انقلاب بيرون برود. بر ما بود كه اسباب ماندن رهبرى را در خط فراهم مىآورديم. بايد بسيار بيشتر از آنچه عمل كرديم، عمل مىكرديم. تا اگر رهبرى از خط بيرون رفت، خط و بيان انقلاب بماند، انقلاب در همان خط ادامه پيدا كند.

     بدينقرار، تجربه ما مىگويد، تا وقتى ميثاق نشكسته است، عهد بايد محترم شمرده شود. البته بعد از شكستن نيز بايد با تمام توان كوشيد و ترميم كرد. اما نبايد مردم ندانند. مردم بايد بدانند. تازه مىآمدند و مىگفتند شما چرا همه چيز را به مردم مىگوييد؟ اين حرفها را بين خودتان بزنيد. اما تجربه مىگويد بايد حرفها را زد و به موقع بايد زد. اگر حرفها زده شوند و با صداقت و بقصد اصلاح زده شوند، رهبرى نه تنها زيان نمىبرد كه سود مىبرد. وقتى اختيار با مردم باشد تمايل به استبداد پيدا نمىكند.

      6- براى اظهار بيان انقلاب و طرح تازهاى براى جامعهاى كه تقليدى بى مزه و بقول فانون ميمون وار از غرب نباشد، بسيار كوشيديم. شايد بيش از ديگران نيز در بردن بيان انقلاب و طرح نو و برنامه بميان مردم زحمت كشيديم. بخصوص در مبارزه با ايدئولژى استبداد كوششى كرديم كه پيش از آن سابقه نداشت، با وجود اينهمه، در نظر ما، نظر بيشتر از نيروى پيشاهنگى كه بايد نظر را بعمل درآورد، اهميت داشت. وقتى وارد ايران شديم، با دو جريان از دو سو روبرو شديم كه هر دو مىخواستند، سخنى از بيان عمومى انقلاب و برنامه به ميان نيايد. آقاى خمينى و ملاتاريا از سويى، روشنفكرتاريا از سوى ديگر.

      آقاى خمينى و ملاتاريا به اين دليل نمىخواستند كه مى خواستند دستشان باز باشد و از همان ابتدا بيان پاريس دست و پايشان را نبندد. همانطور كه گفتم اوائل در مقام توجيه علت تناقض گويى به ضرورتهاى روز استناد مىكردند و عملى كردن حرفهاى خوب دوره پاريس را به وقتى موكول مىكردند كه شرائط فراهم گردند.

      اما روشنفكرتاريا، نيز نمىخواست سخنى از بيان عمومى انقلاب به ميان آيد، چرا كه خود نه بيان داشت و نه برنامه. همينقدر مىخواست آشفتگى و ابهام ادامه پيدا كند تا او موضع سياسى محكمى دست و پا كند و اگر توانست قدرت را يكجا بچنگ آورد و اگر نتوانست دست كم بى سهم نماند.

      ما به محض ورود به ايران، بكار پرداختيم. در اين زمينه درست و به موقع عمل كرديم. كار را از محيطهاى دانشجوئى و روشنفكرى شروع كرديم بدين قصد كه آنها نيز بنوبه خود، بيان عمومى انقلاب و برنامه ايجاد ايران مستقل و آزاد را ميان تودههاى محروم مردم ببرند. خود نيز به محيطهاى كارگرى و دهقانى رفتيم و بزبان روشنى مسائل و راه حلها را با آنها در ميان گذاشتيم. اينكار نتايج عظيم خويش را پديد آورد با وجود اين دو ضعف بزرگ در آن بود:

      ضعف اول عدم پيگيرى بود. در حقيقت پس از آنكه بيان و بيانيه بصورت يك موج در جامعه دامن گسترد، مخالفت محافل ارتجاعى و ملاتاريا شروع شد. آنها بخصوص با بيان عمومى انقلاب و برداشتى كه در آن بيان از اسلام شده بود، سخت مخالف بودند. دو نمونه را برايت نقل مىكنم:

      وقتى بيانيه جمهورى اسلامى ايران را در دانشگاه صنعتى شرح مىكردم به حقوق و آزاديهاى زن پرداختم و البته به بيان عمومى انقلاب استناد كردم. سئوالى را طرح كردند درباره سخنى كه به على (ع) نسبت مىدهند كه زن به سه دليل ناقص است و... گفتم قطعى نيست. اما فرض كنيم سخن از امام است. اما صادق فرمود ما را انتقاد كنيد. سخنان امام وقتى حكمى از احكام نيست، وقتى اظهار نظر است، بر ما پيروى از آن واجب نيست. همين اظهار نظر، غوغا براه انداخت، نجف و قم و مشهد را بفغان آورد. البته به اين صورت در آنجاها منعكس نكرده بودند. شبى آقاى خمينى مرا به بيرون اطاق برد و درگوشهاى پرسيد اين چه حرفى بوده است زدهايد؟ حرفى را كه زده بودم تكرار كردم و پرسيدم خطا گفتهام؟ گفت، نه، اما بايد بدانى كه اينجا كشور شيعه است و مردم اين طور حرفى را تحمل نمىكنند. گفتم اما صدا از مردم برنخاست از آقايان روحانيان برخاست حرف را هم بدلخواه خود تغيير دادند و در بارهاش سروصدا كردند.

      نمونه دوم، سخنى است كه در يك دوره سخنرانى براى كارگران درباره مالكيت گفتم. در اين باره نيز سروصدا براه انداختند كه مالكيت خصوصى را قبول ندارم. آقاى خمينى دو نوبت در اين باره با من صحبت كرد. بار دوم به مناسب نامزدى براى رياست جمهورى بود. سه دليل براى نامناسب بودنم مىآورد: مخالفت با ولايت فقيه، قبول نداشتن مالكيت خصوصى و بكار گماردن كسانى كه با "روحانيت" مخالفند.

      در مجلس خبرگان نيز درباره كلمه "توحيدى" آنهمه سروصدا كردند و نگذاشتند تصويب بشود. ناگزير طى چند سرمقاله راجع به "توحيدى" توضيح دادم.

      اين سروصداها دو نوع بازتاب بوجود آوردند. مجاهدين خلق باستناد همين سروصداها با بحثهاى آزاد در باره ايدئولژى مخالف بودند. گروهى ديگر نيز مىگفتند بايد اين بحثها را بوقت ديگر نهاد. نظر من اين بود كه بدليل همين سروصداها، اين بحثها ضرورت دارند. مىدانستم كه بناى ملاتاريا اينست كه بيان عمومى انقلاب را بفراموشى بسپرند و اسلامى را زنده كنند كه توجيه گر استبداد و واپس گرايى باشد.

      بهررو مىبايد با پيگيرى كار را دنبال مىكرديم، اما يك دوره فترتى پيش آمد. اين همان دوره است كه ملاتاريا به "نظريه چماق" مجهز مىشد و بيان عمومى استبداد را از زبان آقاى خمينى جارى مىساخت. در اين دوره، مقابله ما با ايدئولژى زور و بيان عمومى استبداد دينى بسيار ضعيف بود. اين سكوت از سوى جبهه ضد استبداد، مرگبار بود. بگمانم اين مصيبت بارترين اشتباههاى ما بود. بر ما بود كه با شدت وحدت بيشترى با ايدئولژى آمريت و حاكميت از بالا مبارزه مىكرديم. دستگاه تبليغاتى و همه حاكمان، زور را تبليغ مىكردند و زور محور حل مشكلها مىشد و گاه بيگاه صداى ضعيفى از ما به مخالفت بر مىخواست.

      ما وقتى مواضع بسيارى از جمله مجلس را از دست داديم، بر ترديدها غلبه كرديم و از نو به مبارزه ايدئولژيك روى آورديم. اين مبارزه را با مبارزه سياسى همراه كرديم و همين امر سبب شد بتوانيم در افكار عمومى فكر و بيان استبداد "مكتبى" را عقب بزنيم و تا حدودى شكست بدهيم. اما سبب نشد كه مواضع را از دست "مكتبى"ها بدر آوريم. اينكار نيرو لازم داشت:

      ضعف دوم عدم سازماندهى بود. ما بخش وسيعى از كارگران و دهقانان را به فكر انقلابى جذب كرديم. اما به دو علت از سازمان دهى آنها بازمانديم. يكى اينكه گمان برديم يكبار بحث كردن از بيان عمومى انقلاب و بيانيه جمهورى اسلامى، كفايت مىكند و ديگر كسى آنها را از ياد نمىبرد. اما تجربه نشان داد تا وقتى از راه مشخص كردن، برنامه عمومى، براى هر يك از طبقات بصورت چشم انداز روشن در نيايد و در زندگانى روزمره شان منعكس نشود، حرف خوبى است كه مىشنوند و بر اثر اشتغال خاطر به مسائل روزمره از ياد مىبرند. و ما همانطور كه گفتم بارى مدت دراز، فاصله زمانى كه تعيين كننده بود، نه بحث مسائل ايدئولژيك و نه بحث بيان عمومى انقلاب و نه بحث برنامه عمل را دنبال نكرديم.

      دليل دوم تن ندادن به سازمان دهى بود. اين امر دو علت داشت يكى اينكه بسيارى تعميم امامت را به خودكامگى در انديشه و عمل تعبير مىكردند و در نتيجه تن به سازماندهى نمىدادند و به خود جوشى بيش از حد لازم اهميت مىدادند يعنى به اين خود جوشى بلحاظ پيروزى كه در انقلاب بدست آمده بود، ارزش مطلق مىنهادند. حال آنكه خود جوشى با سازمان دهى قابل جمع شدن است. ناگزير درباره سازماندهى چند نوبت در كارنامه صحبت كردم. كه ايران انقلابى، مردمى كه ميخواهند الگوى تازهاى از جامعه بسازند، ناگزير مىبايد سازمانى بر اساس عدم اصالت زور، تعميم امامت و ميدان دادن بخودجوشى پديد آورند. در ماههاى اخير چند نوبت درباره ضرورت پرداختن به سازماندهى در دفاتر هماهنگى در كارنامه و در جمع دوستانمان صحبت كردم. گفتم اينكار به مراتب از كار روزنامه مهمتر است. و امروز بيشتر عقيده پيدا كردهام كه كليد حل مشكل ايران مبارزه روزافزون با ايدئولژيهايى است كه بر اصل اصات زور مبتنى هستند و توسعه سازمانى در برگيرنده مستضعفان و محرومان كشور بر اساسى است كه گفتم. نسل جوان امروز و نسل جوان فردا، ممكن است اين صدا را كه از يك تجربه بزرگ زمان ما برمى خيزد، نشنود ودر جريان تخريب متقابل تا انهدام برود، اما اگر آنها كه اين صدا را مىشنوند، بجاى اظهار بيم و هراس، بكار و تلاش بپردازند و بايستند ايران و جهان تغيير مىكند.

      علت اينكه استبداد آقاى خمينى نتوانست دوام بياورد را به تفصيل تمام شرح كردهام و اثرات بالا رفتن وجدان و شعور عمومى را در اين زمينه شرح كردهام. در اينجا لازم است تاكيد كنم كه راه، راهى درست است، بايد همه بدانند كه عمل بر اساس موازنه عدمى بمعناى عدم سازش با ايدئولژىهاى مبتنى بر زور، آماده گى براى جانبازى و سازش ناپذيرى حتى به قيمت اعدام و ايجاد نيرو از راه سازمانى مبتنى بر ايدئولژى توحيد به ترتيبى است كه در بالا آوردم. بايد به سراغ زحمتكشان رفت و با آنها جوشيد و آنها را به اين ايدئولژى كه ايدئولژى خودشان است مجهز كرد. قيم آنها نشد، خود آنها بايد در اين سازمان فعال بشوند و عمل كنند. ما بيش از همه بسراغ محرومان رفتيم اما كمتر از همه به آنها بعنوان نيروى تغيير نگريستيم و هيچ درصدد سازماندهى برنيامديم. اين اشتباهى است كه از هم اكنون درگرماگرم مبارزه با استبداد دينى بايد بجد بجبران آن بپردازيم.

      7- روشنفكران و روحانيان: پيش از اين گفتم كه در جريان روشنفكر بمعناى درست كلمه پديدار شد. روحانى كه با بيان عمومى انقلاب، بعنوان پيام اسلام موافق است، پديدار شد. اين بيان يكى از مهمترين دست آوردهاى انقلاب و بيانگر تغيير بنيادى در تفكر اسلامى پس از قرنهاست. آقاى خمينى از اين بيان بيرون رفت. اما آنها كه انقلابهاى دنيا را مطالعه كردهاند، مىدانند موافق شدن و يكى شدن بيان مذهب و نهاد مذهب با انقلاب، تا كجا تعيين كننده است و هر جا انقلاب از اينكار ناتوان شده است، بيان مذهب و نهاد مذهب از عوامل ناكامى انقلاب گشته است. در جريان انقلاب، كوششى به تمام، موجب گشت كه مذهب خود بيان انقلاب را بر عهده گرفت. اين دست آورد بزرگى است و نسل امروز بايد بدان تمام بها را بدهد و بداند پس از چند قرن، اين تغييرى بغايت بزرگ اس. در اهميت اين تغيير همين بس كه نه تنها وحدت عمومى را پديد آورد، بلكه سبب شد كه آقاى خمينى و روحانيتى كه از بيان بيرون رفتند، بى اعتبار شوند.

      رهايى بيان و پيام اسلام از پيرايههاى آراء فلسفى و سياسى مبتنى بر اصالت زور، با نو شدن نهاد مذهبى و متناسب شدنش با بيان انقلاب همراه نشد.

      در اين باره بسيار كوشيديم. براى منطبق كردن اين نهاد با پيام انقلاب تا توانستيم كوشيديم با روحانيان عضو شوراى انقلاب همكارى كنيم. خود تا مجلس خبرگان از آنها با نهايت صميميت دفاع مىكردم. اما آنها خط خويش را تغيير دادند و پابپاى آقاى خمينى خود را به بيان استبداد دينى تطبيق دادند. تو اينك مىدانى چرا چنين كردند.

      در اينجا نيز اشتباه ما اين بود كه بدون شناسايى درست از روحانيت، عمل مىكرديم. من خود فرزند مردى، روحانى بودم و همين امر سبب خود فريبى ام شد. توجه نداشتم كه طى 17 سال غيبت از ايران، آن قشر از روحانيت كه تا پيش از رفتن بخارجه در محيطشان بزرگ شده بودم، به مرگ و يا پيرى از جريان خارج شدهاند. از آنها كه در صحنه فعال بودند، هيچ اطلاع درستى نداشتيم و بر اساس سابقه ذهنى و تبليغاتى كه در خارجه بخود باورانده بوديم، عمل مىكرديم.

      در آغاز ورود به ايران درسى را براى روحانيان در مدرسه سپهسالار (مطهرى) شروع كردم. با انتخابات رياست جمهورى اين تدريس نيز متوقف شد. دو سه بار براى طلاب در قم صحبت كردم. و در بحبوحه جنگ جمعى از طلاب از قم نامه نوشته بودند كه اينك دريافتهايم كه ما نخستين و قديمىترين غرب زدهها هستيم. بجاى قرآن محمد (ص) آراء فلسفى ارسطو را مىآموزيم. خدايى كه مىپرستيم و مىپرستانيم خداى ارسطو است. از من خواسته بودند، فكرى براى حوزهها بكنم و بطور مشخص خواسته بودند كه تدريس كنم و مدرسانى معرفى كنم. البته اگر چنين كرده بودم، استادان امروز همه اعدام شده بودند!...

      با وجود اين از سويى به حساسيت آقاى خمينى در زمينه تماس با روحانيت زياده از حد بها داديم و از سوى ديگر به سراغ روحانيان نرفتيم. روحانيانى كه پيام انقلاب را پيام اسلام مىپذيرفتند و مثل ما از تحول امور در جهت استبداد دينى نگران بودند و خواهان تحول اجتماعى بسود محرومان و زحمتكشان بودند. البته ملاتاريا در اين زمينه بسيار حسا س بود و با شدت و بى رحمى روحانيانى را كه تماس مىگرفتند، تنبيه مىكرد. حرف نوه آقاى خمينى درست بود، نود درصد با ما موافق بودند، اما جرات دم زدن نداشتند. با اينهمه پس از ناكامى كه در همكارى با روحانيان عضو شوراى انقلاب، نصيب ما شد، ديگر كوشش جدى در اين باره نكرديم. در اين ماههاى آخر كوشيديم، غفلت را جبران كنيم. همين امر ملاتاريا را سخت بوحشت انداخت. وحشتى كه به ما مىگفت اشتباه كردهايم كه اينهمه دير شروع كردهايم. مردم ما بايد بدانند با بيان انقلاب ما نخستين و تنها كشورى هستيم كه در آن مساله تضاد زبان رشد و زبان دين حل شده است. بيشتر از اين، راه براى ارائه و اجراى طرحى نو، هموار گشته است.

      با وجود اين وضعى كه بعد از پيروزى انقلاب تا امروز، پيش آمده است و تجربهاى كه از آن سخن راندم، نشان مىدهد كه بايد تجربه را تا نوسازى كامل نهاد مذهبى دنبال كنيم. تا وقتى بنام خدا، زورپرستى تعليم داده مىشود، تا وقتى از خود بيگانگى نهاد مذهبى علاج نشده است، نبايد پنداشت كه بصرف بيان انقلاب اسلامى، كارها روبراه شدهاند. اگر آقاى خمينى از انقلاب به ضد انقلاب تغيير جهت داد، يكى بدليل همين ناهماهنگى نهاد مذهب با بيانى بود كه در جريان انقلاب بعنوان اسلام واقعى و انقلاب ساز، اظهار شده بود.

      انقلاب، حذف كردن نيست، تغيير بنيادها و ساخت هاست. انقلاب اسلامى ما اصيل است. بلحاظ اينكه پيام از پيرايهها پاك شد و راه انقلاب را هموار كرد. بنابراين، تغيير بيان انقلاب، آنطور كه آقاى خمينى كرد و يا ديگران مىخواهند بكنند، بمعناى انحراف انقلاب به ضد انقلاب است. جريان آنرا برايت شرح كردم. روشنفكران راستين بايد به ا ين واقعيت توجه كنند و دنباله كار را تا موفقيت ادامه بدهند. روحانيانى كه به از خود بيگانگى فلسفى خويش پى بردهاند و بيان انقلاب را پرتوى از پيام اسلام يافتهاند، بايد به تلاش برخيزند و در نهاد مذهب انقلاب پديد آورند. بديگر سخن روحانيتى متناسب طرح نو، متناسب جامعه توحيدى، پديد آورند. اميدوارم روحانيانى كه دچار انقلاب شدهاند، بدست دژخيمان ملاتاريا، از بين نروند، بمانند و انقلاب را كامل سازند.

      اما شكست ما در همكارى با "خمسه" معروف، سبب شد كه در تلاش براى جلب روشنفكران و ايجاد همكارى با روحانيان نيز سست شويم. البته رفتار روشنفكرتاريا نيز سخت موثر بود. با اينحال مىبايد كنود نمىبوديم و بكوشش خويش ادامه مىداديم. از ابتدا قرار ما اين بود كه يك رشته مجاتلس بحث و گفتگو در مقياس ملى و بين المللى با روشنفكران كشورهاى اسلامى و غير اسلامى علاقمند به مسائل كشورهاى زير سلطه، بوجود بياوريم. كوششهايى هم در اين زمينهها كرديم اما جدى و پيگير نبودند. جو را به شرحى كه خواندى بشدت ضد روشنفكر و ضد تفكر گردانده بودند و مايل نبودند اينگونه اجتماعات از نو، بيان انقلاب را رو بياورد. بسيارى كه اينك تحت تعقيب هستند، گناهى جز اين ندارند كه كوشيدهاند، اهل فكر را از داخل و خارج گردآورند و دوره انقلاب را بدوره شكوفايى انديشههاى بارور و خلاق بدل سازند. در ماههاى آخر، به اين فكر افتاديم كه اينكار را در خارج كشور انجام دهيم. چقدر غمانگيز است كه در انقلاب، در انقلابى كه بايد راه را براى ابداعها، ابتكارها، بحثهاى آزاد ميان انديشهها باز مىكرد و از اين بحثها، طرح نو براى آزمايش نو، بقصد پديد آوردن الگوى نو، وضوح قطعى پيدا مىكرد، تا اينحد با انديشه دشمنى كنند.

      با اينهمه ما نمىبايد به همكارى با روشنفكران بهاى بايسته را نمىداديم. مىبايد بهر ترتيب راهى براى حضور آنها در صحنه پيدا مىكرديم. ما بايد مىدانستيم انقلابى كه اسلحه اصليش بيان بوده است، بايد تا ممكن است اين بيان را تيز كرد. اهل انصاف مىدانند كه ما تا توانستيم با سانسور مبارزه كرديم و آخر سر هم در مخالفت با تعطيل آزادى مطبوعات تا همه جا ايستاديم. مىدانند كه ما سنت بحث آزاد را پايه گذارى كرديم. مىدانند در مقابل آقاى خمينى و ملاتاريا از روشنفكران واقعى نه روشنفكرتاريا و يا روشنفكران دوران جاهليت شاهنشاهى، دفاع مىكرديم. از مغزها دفاع مىكرديم. اما دفاع يك چيز است، در صحنه انقلاب فعال ديدن آنها يك چيز ديگر است. اين لازم بود.

      از رياست جمهورى ببعد، كوشيديم اين اشتباه را جبران كنيم. كوششى كه در حد اهميتى كه روشنفكر براى جامعه و تحول انقلاب داشت، نبود. با اينحال نتايجى كه بدست آورديم، دليل برآنند كه اگر از ابتدا و با جديت كوشيده بوديم، وضع ديگر مىشد...

      برايت شرح دادم چگونه از جريان گروگانگيرى بدينسو، روشنفكر واقعى نيز تولد پيدا كرد. مردان و زنانى كه كار را از مسائل واقعى جامعه خويش شروع مىكنند و مىكوشند، از بيمارى غرب زدگى فرهنگى رهايى يابند، مردان و زنانى كه با كار و تلاش خويش نويد مىدهند، عمر استبداد بعد از انقلاب بسيار كوتاه بگردد.

      بديهى است بر ما بود كه متفكران گرايشهاى سياسى گوناگون را گردآوريم و از اين راه جوى را بشكنيم كه ملاتاريا با چماقهاى گوناگون و سانسورهاى جوراجور پديد آورده بود. اينكار را نيز به ملاحظه "حساسيت"ها نكرديم تا اين اواخر كه كوشيدند از طريق دفاتر همآهنگى در زمينههاى مختلف جلسات براى مبادله فكرى ميان روشنفكران و ميان آنان و جامعه برقرار كنند، حساسيت استبداديان بسيار شد. از اين زمان است كه با چراغ سبزى كه آقاى خمينى نشان داد، حمله به دفاتر همآهنگى شروع شد. چرا كه ملاتاريا و همدستانش مىدانستند كه اسلحه اصلى انقلاب اسلامى ما بيان آن بوده است. مىدانستند اينك اجتماع روحانيان پايبند به بيان انقلاب اسلامى و روشنفكران و عرضه راه حلهاى جديد براى حل مسائل جامعه انقلابى بقصد آماده كردن جامعه براى اجرا كردن طرح نو، بازسازى استبداد را غير ممكن مىگرداند.

      جلساتى كه براى بررسى انقلاب فرهنگى و مساله دانشگاه از سوى دفاتر همآهنگى برقرار شدند، بيش از آنچه تصور مىگردد، ملاتاريا را بوحشت انداختند. ميدانى  كه يك علت مخالفت با بحثهاى آزاد و آزادى بيان، اين بود كه ملاتاريا با وجود كمك روشنفكرتاريا، زبان و بيان نداشت، گنگ بود. معنى اين جلسات اين بود كه آنها نه فكر و نه بيان دارند و بنابر ا ين بحكم ضرورت، صاحبان فكر جمع مىشوند تا راه حلها را بيابند.بيرون رفتن اختيار فكر از دست ملاتاريا و روشنفكرتاريا، مثل بيرون رفتن مهمات از دست ارتش بود. اينها وسيله حكومتشان "فكر" و "بيان" بود. اينهمه تلاش براى سانسورها براى چه بود؟ براى همين بود كه جامعه مرجعى غير از آنها براى توليد فكر و بيان آن نداشته باشد. و چون فكرشان عقيم بود، تنها راه برقرارى سانسور، و كامل كردن سانسور بود.

      اگر درست به حملهاى توجه كنى  كه ارگانهاى تبليغاتى گوناگون ملاتاريا به اجتماع جهانى كردند كه از سوى ما تشكيل شد، مىبينى هيچ دليلى جز اين نداشت كه اين اجتماع از لحاظ كار انديشه و اثبات وجود انديشههاى پخته در ايران عصر انقلاب، نزد روشنفكران و مبارزان انقلابى سراسر جهان، موفقيتى را بدست آورد كه تا آن زمان هيچگاه، بدست نيامده بود.

       مىبينى كه درست تشخيص داده بوديم، اما افسوس كه كاهلى از همه بود. اين كار درست را مىبايد از راهى درست دنبال مىكرديم و بتدريج قدم اول و اساسى را در طى جريان استقلال بر مىداشتيم. يعنى بجاى مصرف فكر، به توليد آن مىپرداختيم. ادامه انقلاب بدين  ا مر نياز داشت و ما دير بر آن شديم كه اين نياز را برآورده سازيم، اينك زمان آنست كه اهميت امر دانسته گردد و اين كوشش از سر گرفته شود، اگر ما بخواهيم راه حل در جامعه انقلابى، سياسى بگردد واگر بخواهيم الگوى تازهاى از جامعه بسازيم، ناگزير بايد به توليد فكر بپردازيم. اسلحه انقلاب ما، بيان بود. بايد اينرا بدانيم و با توليد فكر از زنگ زده شدن اسلحه جلوگيرى كنيم. اسلحههاى تازه براى نبرد با جهل و غرب زدگى و سلطه قدرتهاى خارجى و... بسازيم.

      8- وحدت و تضاد با سران حزب جمهورى و به بيانى واقعىتر با ملاتاريا و روشنفكرتاريا:

      در جريان انتخابات مجلس خبرگان، نهضت آزادى مرا جزء نامزدهاى خود نياورده بود. آقاى مهندس... اينطور توجيه كرد: چون شما با روحانيت و حزب جمهورى سازش كردهايد، و اين روحانيت در حال بانحصار خويش درآوردن همه چيز است، ما شما را جزء نامزدهاى خود قرار نداديم. يك متنى را هم داد حدود 30 صفحه بود. خواندم دو سرمقاله نيز درباره اين متن نوشتم. از او پرسيدم اين سازش كجا انجام گرفته است؟ افراد شما كه در شوراى انقلاب هستند، شما دولت موقت هستيد آنها هم اكثريت شوراى انقلاب، اگر سازشى هست بين شما است. معلوم شد صرف اينكه حزب جمهورى مرا جزء نامزدهايش معرفى كرده است را علامت سازش گرفتهاند. بگذريم كه آقاى طالقانى و آقاى مهندس سحابى را نيز معرفى كرده بودند. در اين معرفى كردن از من نيز شور نكرده بودند.

      اما همين آقاى مهندس اوائل بهار امسال نزد من آمد، آمده بود كه شما با اين "خمسه" سربسر نگذاريد. پشت سر اينها "سخت سران" قرار دارند. آنها جلو مىآيند و وضع به مراتب بدتر مىشود. گفتم مرد حسابى اول كار، مىگفتى چرا مرا در فهرست خود نگذاشتهاند. همين اندازه را گناه مىشمردى. حلا مىگويى از در سازش درآيم؟ آنوقت بر روشنفكران واقعى بود كه روحانيان موافق بيان انقلاب را جمع كنند و از راه همكارى و انداختن امور كشور روى غلطك "سخت سران" را عقب برانند و نهاد مذهب را نو بسازند. آنوقت اينكار درست بود. ممكن بود جلو جريان بازسازى استبداد را گرفت. از نابختيارى شما طور ديگر مىديديد و تحليل مىكرديد و امروز كه اين "خمسه " از ترس از دست دادن موقعيت دو مديان هم از "سخت سران" جلوتر مىتازد و بايد با تمام قوا و همه بايستند تا از روزهاى سياه خونريزىها و سقوط كشور جلوگيرى كنند، آمدهاى كه سكوت كنم؟ گفت بله اول كار اشتباه كرديم. حق بجانب شما بود. اما حالا هم شما اشتباه مىكنيد. اينها نمىتوانند اداره كنند و ناگزير ند، بسراغ شما بيايند سياست صبر و انتظار پيشنهاد مىكرد!...

      اين خاطره را از آن رو برايت نقل كردم كه بدانى برخوردها با واقعيت يعنى بازسازى استبداد چگونه بود. در آغاز بخشى از روحانيان بخصوص همين پنج نفر، تمايل بسيار به همكارى با روشنفكران داشتند. تا قضيه سفارت امريكا اين تمايل مىچربيد. همانطور كه گفتم اصرار داشتند كه  پيش نويس قانون اساسى از راه همه پرسى به تصويب برسد. مىگفتند در اين شرائط اكثريت مجلس را "آخوندهاى منجمد" تشكيل خواهند داد و قانون اساسى را خراب خواهند كرد. انصاف بايد داشت و گفت آنها بيشتر مايل بودند از "آخوندهاى منجمد" فاصله بگيرند. مىخواستند روحانيان مطلوب روشنفكران بگردند و اعتبار دائمى و خدشهناپذير پيدا كنند. نمونههاى آقاى خمينى و طالقانى جلو چشمانشان بودند. اما جريان بازسازى استبداد كه آنرا به تفصيل شرح و تحليل كردم، آنها را نيز با خود برد. بهمان ترتيب كه با جريان پيش مىرفتند از هم درو مىشديم و در مقابل يكديگر قرار مىگرفتيم.

      او دورى وتضاد اجتنابناپذير بود. آنها از بيان عمومى انقلاب دور مىشدند. روشنفكرتاريا، مطابق معمول خود عمل مىكرد، در ابتدا هرگونه نزديكى را مىكوبيد، اما بعد ك ايندسته از روحانيان در مواضع ارتجاعى استقرار پيدا كرد، يا نزديكى با آنها را لازم شمرد و يا سكوت كرد. پارهاى هم كه نمىتوان در شمار روششنفكرتاريا قرار شان داد چرا كه فاسد نيستند، رويه سكوت در پيش گرفتند. يكى از آنها مىگفت آقاى بهشتى پيغام تهديد داد، ديدم نمىشود و...

      با اينحال در رفتار ما با اين دو گروه اشتباه وجود دارد و اين اشتباه باينها امكان مىداد مواضعى را اشغال كنند و آماده تصرف مواضع جديد بشوند. همانطور كه توضيح دادم در تمام موارد، با دخالت مستقيم آقاى خمينى موضعى را بدست مىآوردند. اما ضعف ما در مقاومت نيز به آنها كمك مىكرد.

      مشخصه اين دو گروه اينست كه خودشان محور هستند. عقيده، مردم، وطن مفاهيمى هستند كه در رابطه با اين محور معنى پيدا مى كنند. خوبى و بدى آدمى را در رابطه با محورى كه خودشان هستند مىسنجند، همه روشهايى را كه در كيش شخصيت شرح كردهام، بكار مىبرند تا اشتباهاتى يا "انحراف" هايى را كه خود مىخواهند بگردن آدمى ثابت كنند. بعضى كه استالينيست هستند، اصرار مىورزند كه قربانى خود اشتباههايى را كه آنها مىگويند، بپذيرند. رويه من با اينها از ابتدا قاطع بوده است. هيچگاه به آنها باج ندادهام. با صلابت در برابرشان ايستادهام. امروز و فردا نيز باج نخواهم داد. اين دو گروه از بيماريهاى بزرگ جامعه ما هستند، طى يك قرن همه جنبشها و انقلابهاى اين ملت را به شكست كشاندند. اين بار بايد به حيات اجتماعى آنها پايان  بخشيد. ديگر بس است. نبايد به اين بازيگران اجازه بازى داد. اگر امروز رفتار خودمان را در رابطه با اين دو گروه انتقاد مىكنم، براى آنست كه ديگر اين اشتباه تكرار نگردد. تا بوده چنين بوده است كه بقول آشتيانى صاحب كتاب رهبرى نه حكومت، شرائط انقلابى فراهم مىآمده است. پيامبرى، مصلحى، انقلابى اى، روشنفكرى، بيانى اظهار مىكرده است و ملاتاريا و روشنفكرتاريا، مىآمدند زير علم و بعد علم دار مىشدهاند و به شرحى كه  در همين كتاب مىخوانى بيان انقلاب را به بيان ضد انقلاب تبديل مىكردهاند. بسيارى قربانى شدند. چون عكس العمل شدند. اين دو گروه از تكرار خسته نمىشوند، آنقدر مىگويند تا مساله قلابى را در ذهنها به مساله واقعى و اصلى تبديل مىكنند و مسئولان را به عكس العمل بر مىانگيزند. از اينجا ببعد عنان بدست آنها مىافتد، اين مسئولان را تا دركات سقوط مىبرند. آقاى خمينى و روحانيانى كه از آنها نام بردم بدينسان به پرتگاه رفتند...

      تا 17 شهريور سال گذشته با تمام قوا مىكوشيدم جريان بازسازى استبداد را متوقف كنم. مىخواستم كنود نباشم. اما كارى كه اگر در اول كار همه با هم يارى مىكرديم، شدنى بود، ديگر شدنى نبود. حزب جمهورى پوشش مىشد و رهبرى آن در دستگاه استبداد موقعيت خويش را تحكيم مىكرد.

      مىبينى كه روش كار در ابتداى انقلاب درست بود. انتقاد به روش كار از انتخاب شدن به رياست جمهورى به بعد است. وقتى قرار بر انجام انتخابات رياست جمهورى شد، آقاى بهشتى داوطلب شد. "هسته" ما جمع شد. به اصرار از من مىخواستند نامزد رياست جمهورى بشوم. من مشكلات بزرگ موجود را طرح كردم. گفتم هنوز بحرانهاى بزرگتر در راه هستند. رياست جمهورى در اين وضعيت، عين جنون است. اينطور كه بياد مىآورم آقاى سلامتيان گفت 4 سال حكومت آقاى بهشتى يعنى زندگانى در شرائط استبداد آخوندى و نابودى كشور، بايد نامزد اين مقام بشويد. در اين باره اتفاق آراء بود. همه مىگفتند جز شما كسى نمىتواند آقاى بهشتى را از اين مقام كنار بزند. وقتى او شكست بخورد، روحانيان استبدادطلب سرجاى خود مىنشينند. آقاى خمينى با نامزدى آقاى بهشتى موافقت نكرد. هنوز كمى ملاحظه بيان عمومى انقلاب را مىكرد. اما از قرار موافق بود كه نامزد حزب جمهورى رئيس جمهورى بشود. از نو جلسه كرديم، از نظر جمع ما وضع فرق نكرده بود. در واقع هر كس از حزب جمهورى انتخاب مىشد، مهرهاى در دست آقاى بهشتى بود. تصميم از نو براين شد كه نامزد رياست جمهورى بگردم. با اينحال در قم با آقاى خمينى ديدار كردم و با اصرار از او خواستم كه از انجام انتخابات تا حل بحرانهاى بزرگ داخلى و خارجى صرف نظر كند. گفتم مىدانم كه با اكثريت قاطع انتخاب مىشوم. اما مىدانم كه شما تن به انطباق عمل خويش با قانون اساسى، نمىدهيد و بر مشكلات افزوده مىشود. قبول نكرد.

 بهر رو، انتخاب شدن به رياست جمهورى نخستين پيروزى قاطع بر ملاتاريا بود و ما بايد راه را براى پيروزى بعدى هموار مىكرديم و نكرديم.

      ساده انديشان و نيز خودمحورها درست عكس اينرا مىگويند. گمان مىكنند كار سياسى در موضعگيرى و سخن و نوشته خلاصه مىشود. از انتخابات رياست جمهورى، لااقل از 17 شهريور سال 1359 بدينسو، اما مىبايد بعمل سياسى مىپرداختيم. كمتر موضع مىگرفتيم و بيشتر عمل مىكرديم. البته جنگ پيش آمد و بر جنگ اقتصادى افزوده شد و از ما كار خدا ساخته نبود، با اينحال به شرحى كه در صفحات آينده خواهم داد ما مىتوانستيم در برابر فشارها هر چند از سوى آقاى خمينى وارد مىشدند، مقاومت كنيم. اين اشتباه را از آغاز سال 1360 جبران كرديم. نتيجه را ببين. حق اين بود از 17 شهريور بنا را بر موازنه عدمى مىگذاشتيم و از هرگونه تسليمطلبى امتناع مىكرديم.

      مىدانى كه بعد از سخنان 17 شهريور و عكس العمل "خمسه" آقاى خمينى ما را ناگزير كرد، بنشينيم ميثاقى امضاء كنيم و خود او هم امضاء كند و ديگر كسى از آن ميثاق بيرون نرود. متن اول را يادم نيست آقايان سحابى و بهشتى، يا آقايان مهندس سحابى و حبيبى با هم تهيه كرده بودند. اين متن را با افزودن مطالب واجب بسيارى تكميل كردم و اينطور كه بيادم مىآيد آقاى مهندس سحابى هم آمد و متن را با هم مرور كرديم و آماده كرديم. اين متن را اينطور كه بياد مىآورم در خانه آقاى باهنر باتفاق آراء امضا كرديم. متن اين سند در اختيارم نيست. اين سند بسيار مهم اتست از اين لحاظ كه معلوم مىكند دعوا بر سر چه چيزهايى بوده است:

      آزاديها، مغزها و تخصصها و نقششان در اداره كارها، رابطه عقيده و علم و مسئوليت در جمهورى اسلامى، مراكز تصميمگيرى و قدرت و ضرورت حذف شدنشان، مساله كودتاى خزنده و "نوار آيت" و ضرورت رسيدگى بدان، و بخصوص عدم خروج از حوزه مسئوليت و عدم دخالت در كارهايى خارج از مسئوليت هر يك از ما و ترك گفتن زبان تحريك از سوى روزنامههاى ما و آنها و راديو و تلويزيون، مطالب اصلى اين سند بودند.

      يادم نيست كه آيا اين سند منتشر شد يا نه، بهرحال از اين جهت كه تائيد و تصديق بيان انقلاب اسلامى ايران از سوى كسانى بود كه امروز يكسره تسليم و سوسه جنايتكارى شدهاند، اهميت تاريخى دارد. اين سند نشان مىدهد كه حتى براى كسانى كه سخنگويى ملاتاريا و "مكتبى"ها را بر عهده گرفته بودند، مسائل ايران راه حلى جز بازگشت به بيان عمومى انقلاب ندارد. اقرار بود بر اين كه آنچه در خدمت بازسازى استبداد مىكنند خطا است. از اين خطا باز نگشتند. عهد خويش را و امضاء خود را بى قدر كردند. اگر هم مىخواستند بعنوان اين ميثاق زبان و قلم مرا ببند بكشند و مرا از عمل باز بدارند، در عمل عكس شد و با امضاى ميثاق در واقع به درستى بيان عمومى انقلاب تمكين كردند و چون نمىتوانستند بآن متن عمل كنند، عهد خود را شكستند و آقاى خمينى نيز با آنكه بر عهده گرفته بود تكليف را با كسانى كه "ميثاق" را مىشكنند معين كند، هيچ نگفت.

      اما بر ما بود كه از سر عهد شكنى آسان نگذريم و بدو دليل يكى اينكه بيان انقلاب از پشتيبانى عموم مردم برخوردار بود و اين سند را همه امضاء كرده بودند، ديگر اينكه عهد شكنى نشان مىداد كه حالا ديگر راه حل، استقامت قاطعانه در برابر تمايل به بانحصار درآوردن قواى سه گانه مجريه و مقننه و قضايئه و نهادهاى جديد و قديم است.

      اما ما چنين نكرديم، از ترس اختلاف بجاى آنكه به پيش برويم، پس رفتيم و ميدان خالى كرديم. علت اين ضعف تنها فشار آقاى خمينى نبود با آنكه اين فشار روز بروز بيشتر مىشد، تنها علت، نايستادن در مقابل اين تمايل نبود، عراق آماده حمله به ايران مىشد و ارتش ما وضع غم انگيزى داشت، خطر تجاوز نيز عامل تعيين كنندهاى بود. چطور ممكن بود از خطرى كه متوجه اساس موجوديت ما مىشد، چشم  برگيريم و در تهران به دعوا مشغول گرديم؟ اگر شكست پيش مىآمد، مردم و تاريخ بر ما مىبخشيدند؟ غير از اين عامل سوم و مهمترى بود و بر من است كه آگاه كنم و بر نسل جوان امروز است كه از ياد نبرد و بداند كه ما مظلوم واقع شديم اما ظالمها تنها آقاى خمينى و ملاتاريا نبودند، بلكه از آنها ظالمتر كسانى بودند، روشنفكر تاريا و وسط بازهايى بودند كه روزها و ماههاى اول انقلاب با تمام قوا كوشيدند وحدت روحانى - روشنفكر را بر اساس بيان عمومى انقلاب برهم بزنند، آنوقت قهرمان  سازش ناپذيرى بودند. در آنوقت روش ما درست بود، بجاى حمايت تا توانستند بقول خودشان كوبيدند. و وقتى ملاتاريا قوت مىگرفت و جريان بازسازى استبداد زير سلطه شتاب مىگرفت، اينان به سه دسته تقسيم شدند و هر سه فاسد:

      الف - يك گروه مثل حزب توده و فدائى خلق (اكثريت) و افراد ديگر از تضاد به وحدت روى آوردند، تا مانع پيروزى "بناپارتيسم" بشوند. اينان اين روز دستشان را با خون جوانان ميهن ما مىشويند و از عوامل بحرانهاو بازسازى استبدادند. ا ينها هستند كه ابزار نظرى براى ملاتاريا تهيه مىكنند. اينان در كودتاى خزنده شركت كردند.

      ب - گروه دوم كسانى بودند كه بوقت عمل براى ناگزير كردن آن بخش از روحانيت كه در انقلاب مسئوليت پذيرفته بود، بباقى ماندن در وحدت و وفادارى به بيان عمومى انقلاب تسليم وسوسه دسته اول شدند و كفه ما را در ترازوى وحدت سبك كردند و امروز كه مىبايد با توانمندى مىايستادند و نمىگذاشتند ملاتاريا شكل بگيرد و استبداد واپس گرا را پديد آورد، جانبدار سازش شدند. بعضى ديگر سكوت را ترجيح دادند، تو مىدانى كه چقدر دل من از اين گروه بدرد آمده است.

      ج - يك دسته هم بودند و هستند كه مىآمدند و مىگفتند ما شما را اينطور نمىشناختيم، از همه صادقتر و صميمىتر ايستاديد و... اما وقتى اين ايستادگى را قاطئانهتر كرديم و ايستاديم تا انقلاب رژيمى متناسب با بيان انقلاب پيدا كند، همينها بر آن شدند تا تقصيرهاى ناكرده بگردن من ثابت كنند و بدينسان در پى ضربه زدن به ما برآمدند.

        ما دير، اما با قاطعيت خود را از شر عوامل ضعف  رهانيديم و به استقامت برخاستيم. اين استقامت تركيب مجموعه حاكم را از رأس متلاشى كرد. نتيجهاى كه بدست آمد، به ما نشان مىدهد كه نبايد بخاطر جنگ و فشار آقاى خمينى در برابر تمايل به استبداد كه ناگزير عامل سلطه خارجى نيز مىشود، عقب نشينى مىكرديم. توضيحاتى كه از اين پس خواهم داد اين معنى را روشنتر خواهند ساخت.

      9- انتخابات مجلس و شوراى قضائى و "نهادهاى انقلابى"

      برايت شرح كردم كه چگونه شوراى قضايى تشكيل شد. برخلاف همين قانون اساسى تشكيل شد. با اين شورا مخالفت كردم. اما مخالفت غير از مقاومت است. آقاى خمينى در بيمارستان بود. وقتى حكم انتصاب رئيس ديوان كشور و دادستان كل را راديو خواند، با فرزند او صحبت كردم كه اينكار بر خلاف قانون اساسى است. سه عضو شورايعالى قضائى نيز خلاف قانون اساسى انتخاب شدند. مجلس خبرگان موافقت نكرد كه "دادگاه انقلاب " بماند، با اينحال ماند. قرار بود برچيده شود. اما آقاى بهشتى آنرا بوسيله ايجاد قدرت استبدادى تبديل كرد، باز مخالفت كردم بوسيله ايجاد قدرت استبدادى تبديل كرد، باز مخالفت كردم و بر ملاحظههاى ديگر ملاحظه بيمارى آقاى خمينى نيز افزوده شده بود... ترجيح دادم به يك مخالفت مستمر اكتفا كنم. اين مخالفت همانطور كه مىدانى تا روز آخر ادامه پيدا كرد. يك روز پيش از "بركنارى از فرماندهى كل قوا" آقاى خمينى خواسته بود كه شورايعالى قضائى و مجلس و شوراى نگهبان و هيات وزيران را برسميت و قانونى بشناسم و امتناع كردم. پيش از آن نيز پيشنهاد كردم به آراء عمومى مراجعه گردد. امروز از خود مىپرسم آيا بهتر نبود همان لحظه اول بعنوان مجرى قانون اساسى اين انتصاب را غير قانونى اعلام مىكردم؟ بهر حال ترجيح دادم روش نمدمالى را در پيش بگيرم يعنى مخالفت مستمر بكنم تا بى اعتبار شوند.

      اگر اين توجيه درباره اين دو مقام مرا قانع مىكند و هنوز نيز تا حدودى موجه مىيابم، رفتارم درباره سه عضو ديگر هيچ قابل توجيه نيست. البته مخالفت كردم، اما در برابر آقاى خمينى از استقامت صرف نظر كردم به او گزارش كرده بودند كه قضات را به مقاومت خواندهام. صحيح بود. دلم مىخواست همه يكجا مىايستادند. آماده بودند. باز آقاى خمينى شمشير كشيد و به ميدان آمد...

      اعضاى شورايعالى قضائى در اوائل جنگ در ستاد ارتش، نزد من آمدند كه آماده هرگونه همكارى هستند، اما طولى نكشيد كه ميزان فشار را بالا بردند. قانون مجازات وضع كردند، به توقيف افراد و توقيف روزنامه ميزان دست زدند و... ناگزير تصميم بايستادگى گرفتم. آقاى خمينى گفته بود مقامها در باره يكديگر صحبتى نكنند. البته مقصود از اين منع، ايجاد مجال براى استبداديان بود تا با خيال راحت آنچه را بايد بكنند. روز عاشورا گفتنىها را گفتم و از آن پس نيز به جبران اشتباه از استقامت فروگذار نكردم اما وضع تغيير كرده بود. مجلس به بهانه همين حرفها كه مىزدم و استقامتى كه مىكردم با سياست گام بگام در جهت حذف رئيس جمهورى پيش مىرفت. مجلس چگونه اينگونه تركيب پيدا كرد؟

      آقاى هاشمى رفسنجانى گفته است كه پس از انتخاب من به رياست جمهورى آقاى خمينى به او و يارانش گفته است، سعى كنيد مجلس را در دست بگيريد و آنرا تقويت كنيد. اگر هم اين حرف را نمىزد، معلوم بود كه ملاتاريا و "مكتبى"ها خواهند كوشيد مجلس را به تصرف درآورند و سنگر قرار دهند. اما چگونه مردمى كه با آن اكثريت بى نظير به من رأى دادند، مجلسى ضد رئيس جمهور انتخاب كردند؟ در باره ميزان شركت مردم در انتخابات و تقلباتى كه در انتخابات كردند، پيش از اين گفتنىها را گفتهام. اينك جاى آنست كه بگويم ما چه اشتباهى كرديم و چه ضعفى نشان داديم:

      مىدانى كه پس از انتخاب من به رياست جمهورى، كنگرهاى از نمايندگان ستادهاى انتخاباتى  كه بطور خودجوش در سرتاسر كشور بوجود آمده بودند، تشكيل شد. اين كنگره در تاريخ ما بى مانند بود چرا كه محصول اجتماع دفاترى بود كه يك حركت خودجوش بودند و مركزيتى يا هستهى مركزى آنها را بوجود نياورده بود. با توجه به سابقه ذهنى كه مردم ايران از مداخلات شاه در انتخابات داشتند، فكر مىكردم نبايد به هيچرو در انتخابات وارد بشوم. حتى معرفى نامزدها و حمايت از آنها از راه تبليغ را نيز نبايد بكنم. آنروزها گردانندگان حزب جمهورى عقب زده بودند و همانطور كه نوشتهام پيشنهاد مىكردند كه  شوراى انقلاب منحل شود و من دولتى تشكيل بدهم و اداره امور را بر عهده بگيرم. آقاى خمينى نيز بنا بر رويهاش كه عكس العمل است، پيامى به اين كنگره فرستاد. اصرار داشتم كه كنگره، نامزدهاى نمايندگى براى مجلس را معرفى كند. كنگره در پى اين اعتقاد كه انتخابات آزاد است و مردم بالغند و به مخالفان رئيس جمهورى رأى نخواهند داد، نامزدى معرفى نكرد.

      اما در عمل معلوم شد قرار است آقاى بهشتى نقش شاه را بازى كند يعنى افراد مورد نظر را به نمايندگى برساند. ما دو اشتباه بزرگ مرتكب شديم:

      الف - كنگره بايد نامزدهاى نمايندگى را معرفى مىكرد و ستادهاى انتخاباتى با همان هيجان كه در انتخابات رياست جمهورى نشان داده بودند، بكار و تلاش مىپرداختند و مجلسى هماهنگ با رئيس جمهورى را بوجود مىآوردند. پس از كنگره دفاتر همآهنگى اينكار را كردند، اما باز دو اشتباه: اشتباه اول اين بود كه كسانى را نامزد كردند كه "معروفيت و زمينه" داشتند و نه عقيده و استقامت. در مجلس عدهاى از آنها كه بيشتر دشمنى نشان دادند، همانها بودند كه از سوى دفاتر هماهنگى نامزد نمايندگى شده بودند. بعضى از معرفى شدگان مردمان فرصتطلبى بودند و با سوابق بد. و اشتباه دوم اين بود كه به سراغ گرايشها و شخصيتهاى روشنفكر و روحانى كه مىبايد پايگاه حمايت از آزاديها مىشدند، نرفتند.

      ب - اشتباه دوم اين بود كه با خوش باورى كه مسئولان امور مسلمان هستند و تقلب نمىكنند، درباره نظارت بر انتخابات، كارى نكرديم. وقتى انتخابات را در دو مرحلهاى كردند و من در شوراى انقلاب حاضر نبودم. بعد دو گروه نزد من آمدند، يكى مجاهدين خلق بودند و يكى هم جمعيتى كه براى نظارت بر آزادى انتخابات تشكيل شده بود. تازه متوجه شدم مقصود از دو مرحلهاى كردن اينست كه اگر در جايى نتوانستند كسى را كه مىخواهند از صندوق بدرآورند، مانع از انتخاب كسى بشوند كه از آنها نيست. از اينرو موضوع را دوباره در شوراى انقلاب طرح كردم. اما اكثريت با آنها بود و از نو رأى قبلى را تائيد كردند. با اينحال مخالفت خود را با دو مرحلهاى كردن اظهار كردم.

      در جريان انتخابات، گزارشهايى راجع به تقلبات انتخاباتى مىرسيد. 10 قاضى براى نظارت بر انتخابات معين كردم. به آنها ميدان عمل لازم را نمىدادند. گزارش آنها در باره انتخابات تهران اين بود كه قابل ابطال است. يك هيات 7 نفرى باز به پيشنهاد من و تصويب شوراى انقلاب تشكيل شد، هياتى كه چون اكثريت بودند، اعضايش را آنها انتخاب كردند و...

      به آقاى خمينى گفتم و نوشتم، او بسيار راضى بود، مجلسى بود كه مىخواست. اما من نبايد به اين مخالفتها اكتفا مىكردم. بايد در همه جا براه مىافتادم و مثل انتخابات رياست جمهورى، همه نيروهاى زنده جامعه بحركت درمى آمدند و پيش از وقوع از وقوع فاجعه جلوگيرى مىكرديم و نكرديم.

 تاريخ: 3 مهرماه 1360

      تهديد كردم كه اين مجلس را برسميت نمىشناسم. آنرا افتتاح نمىكنم و نخست وزير به اين مجلس معرفى نخواهم كرد. به سراغ آقاى خمينى رفتند و او را بجان من انداختند. در ضمن از بيم اينكه تهديد خود را اجرا كنم، در كارت دعوت نوشته بودند، افتتاح مجلس توسط آقاى مهدوى كنى وزير كشور! گفتند در چاپ اشتباه شده است، اما به احتمال قوى دروغ مىگفتند "بدليل همان ملاحظات رويه خود را تغيير دادم". هيچيك از گروههاى سياسى حتى آنها كه مخالف بودند، با ايستادگى تا استعفا موافق نبودند مىگفتند ماندن در مقام رياست جمهورى و مقاومت كردن راهى است كه  بايد بروم. فشار آقاى خمينى هم زياد بود. براى محكم كارى اول نمايندگان را نزد او بردند تا از او رسميت و مشروعيت بگيرند.

      امروز كه اين مجلس نقشى چنين مخرب پيدا كرده است و عامل اجراى كودتاى خزنده و ايجاد خفقان و حكومت نالايقان و استيلاى جانيان بر كشور شده است، همه مردم ما چه آنها كه در دادن رأى شركت كردند بدون آنكه نامزدها را درست شناسايى كنند و چه 72 درصد مردمى كه در دادن رأى شركت نكردند، چون انتخابات را آزاد نمىيافتند، چه رئيس جمهورى و همكاران او، چه آنها كه در كنگره شركت كردند و چه سازمانهاى سياسى كه با استبداد ملاتاريا مخالف بودند، بايد از خود بپرسند آيا اشتباه نكرديم كه نسبت به مجلس با لاقيدى عمل كرديم؟

      البته بسيارى از نمايندگان اصرار مىكردند كه با مجلس بجوشم. نمايندگان را روشن كنم، مىگفتند اكثريت حزبى نيستند و... اما نمىپذيرفتيم چرا كه مىخواستيم به مجلس علاوه بر رسميت، مشروعيت نيز بدهيم. با اين مجلس مخالفت كردم. مخالفت از هر دو سو، روز بروز بيشتر مىشد و از اين بابت تاسفى ندارم.

      اما وقتى فكر مىكنم اگر مخالفان استبداد ملاتاريا، از وضعيت ارزيابى درست مىكردند و دست كم 40 نماينده از كسانى را به مجلس مىفرستادند كه روى حرفشان مىايستادند، با توجه به جهتگيرى افكار عمومى، مجلس نمىتوانست به سمتى برود كه رفت، بخود مىگويم همه ما مردم با رفتار بى تفاوت خود در قبال انتخابات مجلس، در تحول مصيبت بار رژيم استبداد، مسئوليت سنگين بر دوش داريم.

      10- تشكيل هيات وزيران: همانطور كه شرح كردم و مىدانى به مجلس نوشتم، مقصود كودتاچيان اينست كه شخصى را نخست وزير كنند كه برنامهاى جز حذف رئيس جمهورى نداشته باشد. خشك سرى كه بدست او بتوانند كارهايى را كه بايد بكنند و چند نوبت به آقاى خمينى نوشتم كه مصيبت اين دولت از مصيبت جنگ بزرگتر است.

 و باز مىدانى كه نخست وزير شدن آقاى رجايى بر اثر فشار آقاى خمينى بود. البته تركيب مجلس را نيز متناسب بانخست وزيرى آقاى رجايى كرده بودند. با اينحال قبول و معرفى وى بعنوان نسخت وزير اشتباه بود.

      دلائلى كه براى موافقت با اينكار وجود داشتند، عبارت بودند از:

 - حمله قريب الوقوع عراق و ضرورت وجود هيات دولتى كه بتواند تصدى كارها را برعهده بگيرد. نه تنها از اين لحاظ تشكيل دولت ضرورت داشت، بلكه با ملاحظه وضع خراب ارتش از لحاظ پاشيدگى سازمانى و نابسامانىهاى تسليحاتى، كشمكش بر سر شخصى كه بايد نخست وزير بشود، بحران سياسى خطرناكى تلقى مىشد كه ممكن بود موجوديت كشور را در مخاطره جدى و جبرانناپذير قرار دهد. گفته مىشد طرف مقابل توضيحى ندارد بدهد، جنگ را لازم مىداند و باكى هم ندارد ايران از بين برود. اما شما را مردم انتخاب كردهاند و بايد به ملت و به نسلهاى آينده توضيح بدهيد چرا بر سر نخست وزير با مجلس كشمكش براه انداختيد و سبب شديد كه كشور از دست برود؟ اين استدلال بيش از هر استدلال ديگرى در نوع تصميمگيرى من موثر واقع شد.

      وقتى جنگ واقع شد و آقاى رجايى و ملاتاريا با استفاده از مجلس و راديو و تلويزيون و روزنامهها و "نهادهاى انقلابى" در پشت سر، جبهه داخلى خطرناكى را گشودند و سبب شدند از سويى جنگ بدون دليل يكسال ادامه پيدا كند و از سوى ديگر برنامه اقتصادى مقاومت ملى و استقلال بسود مشتى وارد كننده سودپرست و اقتصاد مسلط جهانى عقيم بماند و كشور بسوى استبداد ملاتاريا و اين بحران خطرناك برود، فهميديم استدلال بالا بكلى نادرست بوده است و بدليل نزديك شدن جنگ، ما مىبايد با استقامت بيشترى مىايستاديم. پايه اين استدلال و روشى كه تحميل كرد، موازنه وجودى بود. محاسبه تناسب نيروها بود. در تضاد نيروها قاعده اينست كه وقتى زور شما نچربيد، از در سازش درآئيد و ما چنين كرديم. حال آنكه بر ما بود بر اساس موازنه عدمى عمل مىكرديم. با شجاعت وضع را براى مردم شرح مىكرديم و از پيش افكار عمومى را آماده مىساختيم و مىگفتيم در دو جبهه نمىتوانيم بجنگيم. گمانم اينست كه آنها كسانى نبودند كه با ملاحظه جنگ و خطر سقوط كشور، به شعار خود عمل مىكردند و به قيمت نابودى كشور مىايستادند، آقاى خمينى نيز بملاحظه ترسى كه از نتيجه جنگ داشت برغم ميل خود جانب ما را مىگرفت. تازه اگر هم اينطور نمىشد، در دستگاه ادارى مردان و زنان وطن دوست اكثريت قريب به اتفاق بودند، فقدان هيات وزيران در روزهاى تعيين كننده جنگ خسرانى را سبب نمىگرديد. تجربه نشان داد كه وجودشان خسرانهاى غير قابل جبران ببار آورد.

      و درست كه دقت كنى مىبينى در پشت اين استدلال شبح اسطوره آقاى خمينى ايستاده است. ملاحظهها همه از او بود و استدلال دوم اين بود:

 - وقتى آقاى خمينى بصراحت مىگويد، دولت دولت او است و اگر لازم ببيند كارى انجام بگيرد ولو خلاف قانون اساسى باشد، انجام مىدهد، مسئوليت با او است و جواب مردم و تاريخ را او بايد بدهد. او اصرار دارد كار نخست وزير را به مجلس بگذاريد چنين كنيد، هر چه پيش آمد جوابش را او بايد بدهد و نه شما. بهر حال با وضعيتى كه هست اگر آقاى خمينى اعتناء به خطر جنگ نكند و همانطور كه شيوه او است، يك روز به غيظ بيايد و بر ضد ما موضع بگيرد، و وضعيت كشور مهار نكردنى بشود، و با حمله عراق ايران از پاى در آيد، جواب خدا و مردم و نسلهاى آينده را چه خواهيد داد؟

      مىبينى كه بظاهر حجت قوى بود. باز بظاهر كار درست آن بود كه كار تعيين نخست وزير را به مجلس مىگذاشتم. اما اين استدلال قوى پيش از تجربه بود. بعد از تجربه معلو شد قوتى ندارد. در باره چند وزير مقاومت كردم، دستگاه تبليغاتى عدم تعيين چهار وزير را بصورت تقصير بزرگ رئيس جمهورى جلوه مىدادند، اما افكار عمومى از اينكار بمثابه مقاومت بجا استقبال مىكرد.

      درست است كه از ابتدا بافكار عمومى گزارش كردم كه اين نخست وزير تحميلى است و كمى بعد نيز گفتم كه آقاى خمينى تحميل كرده است. گفتم كه مسئوليت دولت تحميلى را بر عهده نمىگيرم و مسئوليت براستى بر عهده آقاى خمينى و ملاتاريا و... است. اما يك اشتباه بزرگ تسليم شدن به همين روحيهاى است كه وقتى مىبيند خطرى جدى نزديك مىشود، به رفع مسئوليت از خود اكتفا كند. موافق اخلاق مرسوم بر ما است كه هشدار بدهيم و كوشش كنيم كه هشدار را بشنوند و درست عمل كنند، از اين پس مسئوليت با كسى است كه مسئوليت را بر عهده دارد. اما موافق اخلاقى كه بر اساس موازنه عدمى است، مسئوليت اول ما اين بود كه نگذاريم خطر واقع بشود. ممكن بود نتوانيم اما در آن صورت مردم كشور از تجربه ناتوانى ما درس مىگرفتند.

      اين درس را مىگرفتند كه رهبر نبايد اسطوره بشود و به سانسور بزرگ تبديل گردد و راه حل جويى را بر مسئولان و مردم كشور ببندد. وقتى آقاى خمينى گفته است پس از پيروزى انقلاب به كارهاى معمولى خود مشغول خواهد شد و تنها به نظارت اكتفا خواهد كرد، نبايد در جريان صحيح امور وارد بشود و از ابتدا رابطه قانونى ميان مقامات جمهورى را به رابطه اين مقامات با خود تبديل كند و تناسب قوا و تضاد قوا پديد آورد و كشور را هر روز با يك بحران روبرو گرداند.

      امروز كه به گذشته مىنگرم، مىبينم كار شكستن اسطوره را اگر از ايستادگى بر سر مجلس و دولت شروع مىكرديم، بسيار جلو بوديم. شايد راه بازگشت آقاى خمينى نيز مسدود نمىشد. مگو چرا اينهمه بخاطر از دست رفتن آقاى خمينى افسوس مىخورم. گفتهام، مىگويم و باز هم خواهم گفت كه:

      بيان عمومى انقلاب اسلامى ايران، يكى از بزرگترين پيروزيهايى است كه در تاريخ ما و تاريخ جهان بدست آمده است. اينهمه خونريزى و ويرانى در جريان انقلابها صورت مىگيرد، براى آنكه يك ايدئولژى، يك بيان عمومى جديد منطبق با ضروريتهاى رشد جامعه و انسان در جامعه، جايگزين ايدئولژى و بيان عمومى پيشين بگردد. با اينحال نگاهى به تاريخ كشورهايى كه در آنها انقلاب واقع شده است، معلوم مىكند كه  هنوز دعواى مذهب با ايدئولژى جديد حل نشده است و اين امر از اسباب انحراف انقلاب گشته است و انسانهاى بسيار را قربانى كرده و مىكند و خرابيهاى بزرگ ببار آورده و مىآورد، و ما موفق شديم از زبان مقام مرجعيت، اسلامى را ارائه كنيم و بيانى را عرضه كنيم كه بيان عمومى انقلاب بى مانند ما گشت. بيانى بدانحد از قوت و اعتبار و مقبوليت ملى و جهانى كه سرانجام اسطورهاى چون آقاى خمينى رانيز بدليل بيرون رفتن از خطى كه نشان داده بود، در هم شكست. گفتم كه  اسلحه اصلى انقلاب ما بيان بود. بيانى كه تمام خلق را متحد كرد و بحركت درآورد. هر چند تدوين اين بيان از ما است اما تمامى كسانى كه با هر عقيده طى يك قرن و نيم براى آزادى ايران و رشد مردم آن مبارزه كردهاند، در تدارك محتواى اين بيان و در اين پيروزى تعيين كننده شريك هستند.

      فكرش را بكن، ملاصدرا گفت تقليد را قبول ندارم هفت سال در تبعيد بسر برد و نظرش طورى سانسور شد كه طى قرن كسى نتوانست آنرا تكرار كند و بعد از آن نيز كوششهاى بسيار براى پيراستن بيان اسلامى از فلسفه قدرت و نظام طبقاتى بعمل آمده بودند، اما نتوانسته بودند بدرون نهاد مذهبى راه پيدا كنند. اين بار توفيق نصيب ما شد. بدون جنگهاى گوناگونى كه بايد دهها سال ادامه مىيافتند، موفق شديم، بيان اسلام و انقلاب را يكى بگردانيم. آنها كه در پى انقلاب و انقلاب واقعى هستند، آنها كه نمىخواهند، عقيده را وسيله قدرت يابى كنند، مىدانند اهميت اين كار چه اندازه است. نسل امروز و تاريخ انصاف دارند و اين خدمت بزرگ ما را ارج مىگذارند.

      و طبيعى بود كه بكوشم اظهار كننده اين بيان از "خط امام" بيرون نرود. آقاى خمينى نتيجه زحمت ما بود. زحمت دست كم سه نسل بود. بيش از حد بايد مىكوشيديم خراب نشود. اگر در "خط امام" مىماند، ما بنو سازى نهاد مذهبى و تبديل روحانيت به نيروى محركه رشد نيز موفق مىشديم. بدلايلى كه اينك بر تو معلومند در اينكار شكست خورديم. دماغهاى كوچك و عليل بدنبال توجيههاى حقارتآميز مىروند، مىكوشند با نسبت دادن رفتارها به جاهطلبى و... بخيال خود رفتارها را توضيح بدهند. اما تو مىدانى در دماغ جمع ما تغييرات عظيم نقش بسته بودند. در پى ايجاد عصر سوم تاريخ بشر بوديم و هستيم. از اين ديد كه بنگرى مىبينى بكارى عظيم مشغول بوديم.

      بيان عمومى انقلاب يك دست آورد بزرگ است. هيچ انقلابى درخور اين عنوان نبايد بگذارد اين بيان مهمل بماند. نسل امروز و فردا بايد اين انقلاب بزرگ فرهنگى را با نوسازى نهاد مذهبى كامل گرداند. اين بود سبب علاقهام به آقاى خمينى و كوششم براى نبريدن با او و نيز ضعفم در برابر او.

      حق با تو است. بايد بيشتر به بيان تكيه مىكرديم تا به بيان كننده، از نابختيارى اينطور تشخيص داديم كه بايد از راه آقاى خمينى و روحانيانى كه با او بودند، نهاد مذهبى را نيز نوبسازيم. اشتباه ما و رفتار روشنفكرتاريا، سبب شدند كه آقاى خمينى  و روحانيانى كه با او بودند، به قيافه اولى خويش درآمدند و سردمدار ملاتاريا شدند. چه شكست دردناكى. تو درد جانكاهى را كه از اين شكست حس مىكنم مىفهمى، اينطور نيست؟

      اما حق اينست كه اگر از مبارزه دست نكشيم، شكست نخوردهايم. چرا كه تصميم به مقاومت گرفتيم و به مقاومت پرداختيم و اميد بسيار است كه انقلاب ما مانع را از سر راه بردارد و پيروزى را كامل سازد.

 - دليل سوم اين بود كه همه چيز را در اختيارشان بگذاريم، عدهاى مىگفتند، اگر از عهده برآمدند چه بهتر و اگر از عهده برنيامدند خودشان پى مىبرند كه ناتوانند و كنار مىروند. عدهاى مىگفتند دو ماه نمىكشد كه ناتوانيشان بر خودشان و مردم معلوم مىشود و خودشان مىآيند دولت را تحويل مىدهند و مىروند. و چون آقاى خمينى گفته بود اگر معلوم شد از عهده برنمى آيند، كنار مىروند، گفته مىشد اگر دوماه و حداكثر سه ماه دندان بجگر بگذاريم هم دولتى كه بتواند برنامه نجات كشور را اجرا كند، امكان تشكيل شدن پيدا مىكند و هم آقاى خمينى ناچار است بطور قطعى تغيير موضع بدهد و از دولت واقعى حمايت كند. من با اين نظر موافق بودم كه دو ماه بيشتر لازم نبود كه همه پى بعدم لياقت آقاى رجايى و دولت او ببرند، اما موافق نبودم كه پس از دو ماه پى كار خود خواهند رفت. از نابختيارى، حكومت نالايقها با دوام تراست چون "عقل" دارند. يعنى مىتوانند توقعات مستبد را برآورده سازند. گذشته از اينكه برنامه اين دولت، حذف رئيس جمهورى بود و اينكار لياقت نمىخواست، خشك سرى مىخواست.

      و اينك ما بعد از تجربه هستيم. وضع فعلى ايران محصول كار دولت "عاقلان كم دانش" است و خود نيز قربانى عقل سياسى خويش شدند. آيا ملاحظه اين وضع اين فكر را كه بايد استقامت مىكردم، موجه نمىنماياند؟

 - و بالاخره لزوم رعايت راى اكثريت مجلس. ظاهراً يكى از "خمسه " به مخبر لوموند گفته بود كه رئيس جمهورى قبول نمىكند كه دولتى بايد عهده دار امور باشد كه در مجلس اكثريت داشته باشد. مخبر لوموند در اين باره از من پرسش كرد. پاسخ دادم اولاً مجلس، منتخب مردم نيست و ثانياً قانون اساسى ما را اينطور نوشتهاند كه نخست وزير و وزيران بايد در عين حال مورد تصويب رئيس جمهورى و مجلس هر دو باشند. و ثالثاً مساله اين نيست كه چه كسى نخست وزير باشد، مساله اينست كه رئيس جمهورى مزاحم استبداد ملاتاريا نباشد.

      بهررو، نخست وزير با روشى كه پيش گرفت بانيان خويش را بى اعتبار كرد و خود و بسيارى را نيز قربانى اين روش كرد. تشخيص درست بود. مصيبت اين دولت از مصيبت جنگ بزرگتر بود. تن دادن به اين نخست وزير و اغلب وزيرانش، اشتباهى دردناك بود.

      11- پويايى اجتماعى: نمىخواهم وارد بحث رهبرى بشوم، در آغاز درباره رهبرى انقلاب اسلامى ايران مطالبى را برايت شرح كردم و تا اينجاى كتاب، آن شرح را دنبال نمودم. در هيچ ايدئولژى رهبرى نفى نمىشود. نقش شخصيت نيز نفى نمىشود. تبينها يكى نيستند، اما همه طرز فكرها مىپذيرند كه شخصيتها در جريان تاريخ نقش مهمى ايفا مىكنند. تجربه انقلاب ما نيز بيانگر همين واقعيت است. راست بخواهى رهبرى لوحى است كه گردش كار مجموعه روابط و عملها و عكس العملهاى جامعه را در جريان تحول خويش، نشان مىدهد و بازتابى پديد مىآورد كه بنوبه خود در جريان تحول اثر مىگذارد. گمان مىكنم تجربه انقلاب ما نيز همين تعريف را تائيد مىكند. اينكه آقاى خمينى توانسته است در موقعيتهاى متضادى اين لوح بماند بخاطر همان خصلت "عكس العملى" او است. اگر نه، يا از ابتدا با مجموعهاى همآهنگى مىجست كه به بيان عمومى انقلاب معتقد بودند و صميمانه برنامه همه جانبه انقلاب را باجرا مىگذاشتند و يا جاى خود را بديگرى مىسپرد.

      امروز كه آقاى خمينى رئيس دولت استبدادى شده است و خرابيهاى بسيار ببار آورده است و آدم كشىهاى دور از باور را مجاز گردانده است، دشمنان انقلاب فرصت يافتهاند تا به تخطئه خود انقلاب بپردازند. هر كس را در انقلاب نقش داشته است بكوبند. هر كس را در رهبرى بوده است بكوبند تا بخيال خود راه را براى خويش هموار سازند، اين حملهها از چپ و راست انجام مىگيرند و بيش از همه دست خود حمله كنندگان را رو مىكنند، چرا كه حضور تمامى يك ملتى در صحنه را نمىتوان به هيچ شمرد و به تحريك اين و آن نسبت داد. اين واقعيت وجود دارد. اين انقلاب قيام مسلحانه يك گروه نبود. كودتا نبود، حركت تمامى مردم بود و رژيم شاه در اين خيزش عمومى به تحليل رفت. انقلاب ايران يكى از شگفتىهاى قرن است. نشانه اعتلاى هوش و آگاهى يك ملتى است و خود هر گونه شكى را درباره اصالتش از بين مىبرد. تمامى يك ملت در اين حركت حياتى بخش شركت كردهاند.

      هستند كسانى كه مىگويند، انقلاب اصيل است اما رهبرى انقلاب را آقاى خمينى بكمك امريكائيان دزديد. اين حرف نيز با هيچ واقعيتى نه در تاريخ ما و نه در تاريخ هاى ملتهاى ديگر، سازگار نمىشود. رهبرى انقلاب را نمىتوان دزديد. مىتوان منحرف كرد اما اين انحراف نيز محتاج نيروهاى اجتماعى منحرف كننده است. رهبرى پيش از همه معرف نيروهايى است كه عمل مىكنند، تغيير در اين نيروها سبب تغيير رهبرى مىگردد. رهبرى يك انقلاب در جريان طولانى، در جريان تاريخى و در پى شكستها و تجربههاى پيشين پديد مىآيد. نمىتوان آنرا از مجموعه حركت اجتماعى جدا كرد. اما همين رهبرى بنوبه خود در جابجائى نيروهاى اجتماعى تاثيرى تعيين كننده بجا مىگذارد. اينك كه كتاب را تا اينجا خواندهاى خوب مىدانى چه مىگويم و چگونه رهبرى آقاى خمينى با تغيير از رهبرى انقلاب به رهبرى ضد انقلاب است، تغيير داد. با شرح و تجزيه و تحليل آن بر تو معلوم كردم كه اين تحول چگونه انجام گرفت. اينك بر تو و همه آنهايى كه كتاب را مىخوانند، روشن شده است كه تحول ديگرى نيز ممكن بود. كاملا" متصور بود كه انقلاب از مسير خويش بيرون نرود و رهبرى نيز در اين مسير به سرعت گرفتن آن كمك كند. آنها كه "علم" خود را از ياد مىبرند و براى معصوم جلوه دادن خويش، آقاى خمينى و همراهان او را از ابتدا بد و... مىشمارند، نمىخواهند واقعيتها را همانطور كه هستند ببينند و نقش خود را در اين تحول باستبداد، انتقاد كنند.

      كوشش براى نفى مجموع رهبرى كارى بيهوده است و نفى كننده را بى اعتبار مىگرداند چرا كه بايد توضيح بدهد چرا در رهبرى انقلابى كه در آن تمامى مردم شكرت جستند، حضور نداشته است؟ از نظر علمى چگونه ممكن است، انقلابى همه يك ملت را دربر بگيرد و نيروى تعيين كننده آن نيز زحمتكشان باشند و بيان عمومى انقلاب نيز نشان بدهد كه آنها آگاهانه در اين انقلاب شركت جستهاند، آنوقت سازمانهايى كه خود را نماينده و بيانگر تودههاى محروم مىشمردند، در رهبرى حتى حضور نيز نداشته باشند؟

      در فصلى كه به بحث درباره روشنفكرتاريا پرداختم، برايت شرح كردم كه با انقلاب چگونه برخورد مىكردند، و بدان كسانى كه بخواهند با نفى رهبرى از اول آينده را از آن خود بسازند، همان اشتباه كشندهاى را مرتكب مىشوند كه آقاى خمينى مرتكب شد و در هم شكسته شد. او نيز اول تاريخ را 15 خرداد قرار داد و گفت فقط روحانيت رهبرى انقلاب را بر عهده داشته است و بقيه هيچ كارى نكردهاند و كوشيد ملاتاريا را بحكومت دائمى بنشاند.

      و اينها هرگز موفق نمىشوند از چنگ اين تناقض بگريزند: انقلاب را محرومان كردند، نمايندگان محرومان شما بوديد، چگونه شد رهبرى را آقاى خمينى ربود؟ شما چرا حاضر نبوديد؟ بگذريم از نقشى كه همه سازمانها و شخصيتها در جريان انقلاب بازى كردهاند و سبب شده است بجاى آنكه رهبرى انقلاب با توقعات تودههاى عظيمى كه انقلاب كردند، دمساز گردد و در اين جهت تحول كند، در جهت عكس تحول كرده است. بنابراين خوبست به راه علم بروند و از خود انتقاد كنند و در اين لحظات تعيين كننده در مبارزه شركت كنند و رهبرى منحرف را از پيش پا بردارند.

       مسير عمومى ما صحيح بود. از ابتدا كوشش ما بر اين بود كه رهبرى انقلاب بازتاب حضور زحمتكشان و روشنفكران و روحانيان معتقد به بيان انقلاب در صحنه باشد، در اين كوشش اشتباه هايى كه شماره كردم نيز از ما سرزدهاند. اما از خط بيرون نرفتيم. مانديم و استقامت كرديم تا سرانجام ايدئولژى استبداد ملاتاريا و روشنفكرتاريا را عقب زديم و بدنبال شكستن اسطوره قدرت سياسى، اينك به شكستن اسطوره قدرت استبداد مذهبى مشغوليم. ضد انقلاب بكنار، آنهايى كه اين واقعيت را انكار مىكنند، در واقع هنوز از روياروئى با واقعيت مىگريزند.

      با وجود اين در همين مسير، علاوه بر اشتباههاى پيشين ما دچار اين اشتباه نيز شديم كه گمان برديم نيروهاى اجتماعى مترقى، رهبرى را حداقل در مسير انقلاب نگاهميدارند و خود جوشى جامعه كه انقلاب را به پيروزى رساند، مانع از آن مىشود كه رهبرى بانحراف كشانده شود. براى خودمان توانائى بيش از آنچه داشتيم، قائل مىشديم. همانطور كه  برايت شرح كردم احزاب و مطبوعات و.. را تضمينهاى لازم و كافى براى تداوم انقلاب درخط بيان عمومى انقلاب مىشمرديم. اين تصور ما باطل از آب درآمد.

       يك علت اساسى آن اين بود كه انقلاب ما، نفى بيرون، نفى قدرت و ايدئولژىهاى بيانگر آن بود كه از خارج بجامعه تحميل مىشدند. نيروى درونى توانمندى كه بيانگر خواستهاى تودههاى زحمتكش باشد، وجود نداشت. اگر داشت احدى نمىتوانست آنرا در رهبرى راه ندهد.

      ما به اين اشتباه بسيار زود پى برديم. كوشيديم با توسعه آگاهى و بخصوص آگاه كردن جامعه نسبت به رهبرى و عملكرد او، خودجوشى مردم را عامل تصحيح رهبرى بگردانيم. روى همان اشتباه، از اين واقعيت غافل شديم كه بايد تركيب مناسبى ميان بيان و خودجوشى و سازمان دهى بوجود بياوريم تا بتوانيم بطور قطع رهبرى را تغيير بدهيم و در وضع انقلابى استوار بگردانيم.

      پيروزى ما در انتخابات رياست جمهورى نشان داد كه اشتباه را درست تشخيص دادهايم و در رفع آن در حدى كه به آگاهى و خودجوشى مربوط مىشد، درست عمل كردهايم، اما هنوز از آن تركيب دور بوديم.

      همانطور كه شرح كردم كوشش براى تشكيل جبهه اسلامى را لازم مىشمرديم. اما البته بخودجوشى جامعه تمام بها را مىداديم. در نتيجه از ابتدا درست در انديشه خنثى كردن اثرات تشكيل "نهادهاى انقلابى" و تحلول آنها در جهت ابزار بازسازى استبداد شدن، نشديم. شكست رژيم شاه در برابر انقلاب بزرگى كه بطور خودجوش سازماندهى شد، و نيز باور به اين نظريه كه رهبرى نمىتواند بازتاب اين خود جوشى نباشد از سوى ما، و بار اشتباه آلود ديگرى كه  رهبرى، عامل و تنها عامل جهت بخشى به انقلاب است و موافق اعتقاد شخصى و وابستگىهاى طبقاتى انقلاب را از اين يا آن راه مىبرد، سبب شدند كه نتوانيم، مانع از روآمدن نيروهايى بشويم كه بنا برروند حركت انقلابى مىبايد عقب مىماندند و منحل مىدشدند.

      به شرحى كه خواندى، آقاى خمينى در بيان و عمل خويش بهترين نمونه از بازتاب حضور نيروها در صحنه است. وگرنه هرگز نمىتوان مواضع ضد و نقيض او را توضيح داد. و اگر بگوييم وى آدم است كه يك طرحى را از ابتدا در كله داشته است و در هر مرحلهاى از وجود اشخاص و نيروهايى استفاده كرده است و حركت عمومى را در جهت استقرار استبداد خويش پيش برده است، با تناقضهاى بسيار روبرو مىشويم كه از پس پاسخ آنها بر نخواهيم آمد. تناقض اول اينست كه مردى كه در ميان روحانيان نيز محبوبيت و مقبوليت عمومى نداشت و پس از انقلاب نيز، اكثريتى با او موافق نبودند، سازمانى هم نداشت و تعداد روحانيانى كه عصاى دستش شدند به ده  تن نمىرسيدند و امروز از آنهم كمترند، بيان و طرحى هم نداشت و بيان به شرحى كه ديدى از زبان او جارى شد، چگونه توانست همه نيروهاى ضد رژيم را در جهت دلخواه خود بكار اندازد، رژيم شاه را ببرد و بدنبال آن نيروهاى سازمان يافته و شخصيتهاى سياسى و مذهبى را يكى پس از ديگرى از ميدان بيرون كند و استبداد ملاتاريا را برقرار سازد؟ اگر اين حرف را قبول كنيم كه او همه اينكارها را از روى برنامه كرده است، پس ناگزير بايد تصديق كنيم، تمامى مردم ما و همه محافل روشنفكرى و مطبوعاتى و سياسى دنيا، از حداقل شعور، محروم بودهاند. تناقض دوم، حركات ضد و نقيض و در جهات مختلف آقاى خمينى در دوران زندگيش است و...

      حق اينست كه آدمى موجودى تحولپذير است. اگر پايه ايدئولژى كه پذيرفته است تناسب قوا، باشد و زور رااصل بشناسد، در اين تحول بنا بر تناسب قوا عمل مىكند. خمينى بلحاظ زمينه فكرى چنين است و يك نمونه واضحى است كه تناسب قوا را به روشنى در خود باز مىتاباند. البته اين سخن بدان معنى نيست كه در پى ايجاد نيرويى كه متناسب با طرز فكر استبدادى او باشد نمىرود، همانطور كه واقعيت نشان مىدهد، سخت بدينكار پرداخت و از ابتداى پيروزى انقلاب پرداخت. اشتباه ما در اين بود كه مىپنداشتيم چنين نخواهد كرد. به شرحى كه خواندى همين خوش باورى يكى از عواملى بود كه ما از ابتدا بطور جدى بدنبال ايجاد نيرويى كه خمينى را در خط بيان انقلاب نگاهدارد نرفتيم. راجع به دولت و شوراى انقلاب و تركيب آن بسيار گفتيم و نوشتيم و مخالفت كرديم، اما اينها بيشتر در جهت قانع كردن آقاى خمينى بود و نه ايجاد نيروى اجتماعى كه تركيب نامتناسب با بيان انقلاب را غير ممكن گرداند.

      با آنكه درباره تحول حركت به نهاد، بسيار نوشته بودم و در كيش شخصيت و كارهاى ديگر، اين امر واقع را به دقت شرح كرده بودم، اما توانايى كافى براى ايجاد رهبرى كه نهادهاى رژيم پيشين را در جريان حركت انقلابى دچار دگرگونىهاى بنيادى سازد، بدست نياورديم. يك علت بزرگ اين ناتوانى اين بود كه مىخواستيم رهبران را از ميان كسانى بيابيم كه از حركت انقلاب عقب مانده بودند.

      و نيروهاى خود جوش نيز معرفهاى خود را هنوز پديد نياورده بودند، از اينرو بود كه پيشنهادم پيش از رفتن به ايران اين بود كه كنگرهاى از فعالان همه شهرها، تشكيل گردد و شوراى انقلاب را اين كنگره انتخاب كند. جامعه به يك بيان كننده عمومى نياز دارد. شخصيتها زاده اين نياز هستند. در تاريخ هر كشورى بهنگام تحولهاى بزرگ، شخصيت بيان كننده پيدا مىشود. اين شخصيت را بايد از دو آفت بزرگ حفظ كرد. يكى تمايلهاى شخصى و منش هايش يعنى همان بيماريهاى كيش شخصيت و دوم فقدان يك هسته قوى و در نتيجه خود محور شدنش. ما نتوانستيم آقاى خمينى را از اين آفت حفظ كنيم. امكانها بودند، اما از آنها بدلايلى كه  اينك مىدانى، نتوانستيم استفاده كنيم.

      نفى آقاى خمينى از ابتدا، نفى يك واقعيت اجتماعى، يك ضرورت تاريخى است: در تاريخ بسيارند جنبشهايى كه شخصيت محور را از دست دادهاند و يا نتوانستهاند پديد آورند و از بين رفتهاند. اين طرز فكر ناشى از همان نادان شمردن مردم و خويشتن است. بسيارند كسانى كه در حرف مردم را بالغ مىشمارند و مىگويند ولايت فقيه را قبول ندارند، اما وقتى مىخواهند ديگرى را بكوبند آنطور كه استدلال مىكنند كه گويى تمامى مردم ابلهند و گول خوردهاند. بارى با همين استدلال درست بود كه مجاهدين خلق، گفتند نمىخواهند كارى را كه حزب توده در 28 مرداد 1332 بايد مىكرد و نكرد، و از آن پس مورد طعن و لعن قرار گرفت، اينك خود نكنند. وظيفه خود مىدانند كه جان مرا حفظ كنند. شيلى را مثال مىآوردند. من گفتم آلنده و مصدق كشته و زندانى شدند و آقاى رجوى مىگفت، نتيجه اينكار در ايران ادامه رژيم شاه و تحول رهبرى نيروهاى مخالف آن رژيم شد، طوريكه رهبرى با انقلاب دوگانگى و بيشتر از آن تضاد دارد و اگر رژيم پينوشه در شيلى ادامه دارد قسمتى بخاطر از دست رفتن آلنده است. بهر رو يك امر واقعيت دارد و آن اينكه رهبرى انقلاب نه در بيان و نه در عمل و موضع اجتماعى، با انقلاب همسو نبود. اين معنى رااز ابتدا مىدانستيم. اما بيمهاى بسيار مانع شدند كه محتوى اين رهبرى تغيير كند. در درون يا در بيرون رهبرى بودن، نيست كه بايد ملاك قضاوت قرار بگيرد، بلكه انديشه و عمل براى تغيير محتوى رهبرى است كه بايد مورد ارزيابى قرار بگيرد. جايى كه ما اينك در آنيم (هر چند ممكن است گروهى اينطور بگويند كه اشتباه كردهايم) حكايت از كوشش مستمرى مىكند براى تغيير محتوى رهبرى و تبديل آن به محتوايى متناسب با برنامه جامع انقلاب، برنامهاى كه كشور را مستقل و مردم ما را آزاد سازد يعنى امكان فعاليت و خلاقيت و مشاركت در سرنوشت خويش را براى آنها فراهم آورد. افتان و خيزان راهى دراز را آمدهايم و اميدوارم مقاومت اين نسل سد نازك استبداديان را بشكند و با ايجاد رهبرى متناسب با هدفهاى انقلاب، جامعه ما الگوى جامعه توحيدى و نمونه طرح نو بگردد.

      تاكيد به اين امر ضرورت دارد كه خودجوشى دائمى، بدون بيان عمومى و دائم در حال تكميل، بدون مبارزه جدى و بى امان با سانسورها ممكن نمىشود. اين خودجوشى در مرحله ساختمان يك رژيم، همان طور كه در مرحله واپسين انقلاب عمل مىكند، عمل نمىكند. نمىبايد مىپنداشتيم كه همواره بهمان ترتيب مردم وارد صحنه مىشوند بنابراين سازمان براى حفظ انقلاب از بيماريهايى كه آنرا از طبيعتش بيگانه مىكنند، نيز ضرورت دارد. اگر تركيب مناسبى از بيان كننده عمومى، سازمان و خودجوشى پديد آيد، انقلاب مىتواند بضد انقلاب بدل نشود.

       اگر ما امروز دراين مرحله هستيم، در مرحله شكستن اسطوره، اسطورهاى كه  رهبر انقلاب بود و در جريان بازسازى استبداد، اسطوره استبداد شد، خود علامت آنست كه اشتباه را هر چند دير، رفع كردهايم و اين اميد بسيار است كه انقلاب ما، نخستين انقلابى بگردد كه استبداد بعد از آزادى را پيش از آنكه شكل بگيرد، از ميان بردارد.

      12- قدرتهاى خارجى ومبارزه با آنها، شعار بجاى عمل، شكل بجاى محتوى:

      پيش از اين درباره سياست خارجى توضيح دادهام. پيش از پيروزى انقلاب نيز تحليلهاى كوتاه و بلندى براى توضيح اين امر كه سياست امريكا نه شاه و نه خمينى است، براى آقاى خمينى نوشتهام. سرمقالهها و سخنرانيهاى بسيار نيز در اين باره نوشته و ايراد كردهام... پس از پيش آمدن گروگانگيرى تا مدتى تنها كسى بودم كه ايستادم و گفتم ماگروگان امريكا شدهايم. اين گروگانگيرى همانطور كه توضيح دادم ما را در گير سه جنگ و بازسازى استبداد كرد: جنگ اقتصادى، جنگ با عراق، جنگ با استبداد ملاتاريا و همدستش روشنفكرتاريا.

      از اوايل انقلاب نيز بسيار كوشيدم تا محاكمات سران رژيم سابق علنى و در دادگاههاى واقعى انجام بگيرند تا نسل امروز و مردم دنيا از چگونگى حكومت امريكا بر ايران آگاه بگردند و اين آگاهى سبب گردد كه سدى قوى در برابر توطئههاى امريكا بوجود آيد. وقتى هم قرار بر حل مساله گروگانها بود، بيش از هر امر بر انتشار اسناد مداخلات امريكا در ايران و يك محاكمه بين المللى، اصرار مىكردم. مردم ما بسيار از آقاى خمينى هوشمندتر بودند، در جريان انتخابات رياست جمهورى، من با صراحت مىگفتم و مردم مىدانستند كه با گروگانگيرى و تبديل آن بوسيله حل مسائل داخلى و... مخالفم و راى دادند.

 پس از اين رأى، مىبايد با قاطعيت عمل مىكرديم. همانطور كه نوشتهام با آقاى خمينى صحبت كردم. فرزند او نزد من آمد كه آقا اختيار حل مسئله گروگانها را به رئيس جمهور مىدهد، اما مطابق معمول منصرف شد...

      در مورد جنگ نيز، باز بخاطر رعايت نظر آقاى خمينى نتوانستيم سياست عاقلانهاى را اتخاذ كنيم و نيز بلحاظ ضرورت حفظ اسرار نظامى نمىتوانستيم وضعيت نظامى خود را براى مردم شرح دهيم. ملاتاريا از اين سكوت ما درباره توانايى نظامى ماهها با كمال بداخلاقى سوء استفاده كرد. اينطور تبليغ مىكرد كه در دوران شاه ايران بزرگترين انبار اسلحه دنيا شده است. داستانهاى شگفتى مى ساختند و نشر مىداند: هواپيماهاى عراقى جادهاى رادر ايلام بمباران مىكنند. چند روز يك نقطه معين را بمباران مىكنند، اين امر سبب جلب توجه پاسداران مىشود. مىروند آن نقطه را مىكنند. مىبينند زير زمين 50 هواپيماى فانتوم را مخفى كردهاند!! در كرمان 500 ضد هوايى كشف مىشد.در شيراز موشك هايى كه مىتوانستند عراق را كن فيكون كنند! و... همه اين داستانها ساختگى و دروغ بودند. از اينكار هدفى جز تضعيف رئيس جمهورى و ارتش نداشتند. آقاى خمينى خود نيز، باور نمىكرد كه سلاح نداريم مىگفت: داريم به شما نمىگويند.

      اين را نيز بايد بگويم كه اوائل جنگ دو نفر آمدند و گفتند اسناد مربوط به مخفى گاه موشكها را امريكائيان حاضرند در سوئيس به نماينده دولت تحويل بدهند.نمايندگانى هم رفتند، اما اسناد را در اختيار نگذاشتند.

      در جامعه اينطور تبليغ مىكردند كه ارتش با تسليحاتى كه دارد مىتواند در مدت كمى بغداد را محاصره كند. پيش از شروع جنگ مىبايد حقيقت را به مردم مىگفتيم و ملاحظه سرى بودن اطلاعات نظامى را نمىكرديم.اگر ما حقيقت را به مردم مىگفتيم و همزمان با آماده شدن، براى جلوگيرى از جنگ، دست كم از سازمان كشورهاى غير متعهد استفاده مىكرديم، باحتمال زياد مىتوانستيم از جنگ احتراز كنيم .

      از نابختيارى ما سياست خارجى نداشتيم، وقتى عراق آماده جنگ مىشد، ما اعتبار انقلاب و دولت خود را در دنيا بحداقل مىرسانديم. طى يك قرن و نيم سياست خارجى براى مردم ما معنايى غير از اجراى نظرها و توقعات دولتهاى قوى نداشت. اين نخستين بار بود كه ما فرصت مىيافتيم در جهان سياست فعالى داشته باشيم. از اين امكان استفاده نكرديم و همچنان چون گذشته سياست خارجى، وسيله مبارزه بر سر قدرت در داخل باقى مىماند.

      با آنكه روزنامه انقلاب اسلامى، درباره كشورهاى ديگر و سياستهاى ابرقدرتها و قدرتها مقاله مىنوشت، اما بحث جدى و مداوم درباره امكانها و محدوديتها در روابط بين المللى براى اتخاذ يك سياست خارجى فعال، به ميان نياورديم.

      از صدور انقلاب بسيار حرف زديم. اما باز بلحاظ مخالفت ملاتاريا، نتوانستيم نظر خود را درباره ايجاد تماس دائمى با روشنفكران كشورهاى جهان و جريان فكرى، حتى يكبار هم شده باشد، باجرا بگذاريم. كوششهايى كرديم اما جدى و پيگير نبودند. در نتيجه امور بكام ملاتاريا جريان يافتند. انقلاب ما زمينه بسيار مساعد بين المللى را از دست داد و آروزى آقاى خمينى در آنچه نكبت بار بود برآورده شد. ديوار ذهنى محكمى كشور ما را از جهان جدا كرد. اين ديوار عناصر مفيد را عبور نمىداد، اما  عناصر مرگ آور را عبور مىداد.

      محروم شدن انقلاب از جريان فكر انقلابى و تبديل زمينه مساعد جهانى به زمينه خصومت و دشمنى با انقلاب اسلامى ما، از نظر افكار عمومى ما مخفى مىماند. كسى را ياراى بيان حقيقت نبود. اين انزواى خطرناك اگر هم به جنگهاى سه گانه نمىانجاميد، حفقان فكرى كه ايجاد مىكرد، كافى بود كشور را در تاريكيهاى بى خبرى فرو برد.

      انقلابى كه بدون كمك از هيچ كشورى به پيروزى رسيده بود، اين فكر را بوجود آورده بود كه قدرتهاى جهانى " هيچ غلطى نمىتوانند بكنند" آقاى خمينى با طرز فكرش كه بنا بر آن مردم نادانند، بگمان اينكه با مشتى كودك مواجه است كه بايد آنها را دائم گرم كند و تهيج نمايد، بر حملههاى زبانى خود به امريكا مىافزود. تكيه كلامش اين بود كه: "امريكا هيچ غلطى نمىتواند بكند". همين طرز برخورد با دنياى خارج سبب گرديد كه ما نتوانيم در جهان فعال بگرديم و در عمل به وابستگى به امريكا بازگرديم. درحقيقت تمامى شرائط سلطه آمريكا بدست دستگاه آقاى خمينى دارند فراهم مىشوند. ديروز گفته است اگر حكومت او سرنگون بشود، ملىترها و مذهبىترها نخواهند آمد بلكه وابستگان به امريكا خواهند آمد. حالا بايد از او پرسيد چرا اينهمه مىكشى و اين استبداد سياه را حاكم مىكنى؟ نمىدانى كه كشور را دارى تحويل امريكا مىدهى؟ هربار كه درباره انزواى سياسى كشور صحبت كردم، بلافاصله عكس العمل نشان داد: خير ما در انزوا نيستيم. اين اواخر پس از آنكه كار از كار گذشته بود، از انزواى ايران سخن بميان آورد.

      بهر رو، فعاليت ما در قلمرو سياست خارجى، اندك بود و افكار عمومى جهانى يكى از اسباب مهم پيروزى انقلاب اسلامى ما بود. بعد از پيروزى انقلاب، آقاى خمينى، لازم ديد ديگر دنيا چيزى از آنچه در ايران مىگذارد، نداند. اجازه آمدن يا نيامدن خبرنگاران خارجى، موضوع كشمكش در تمام دوره دو سال و نيمه بود. در نتيجه روابط ما با خارج يكسره در روابط زيانبخش خلاصه شدند. كسى را از بيم متهم شدن ياراى آن نبود كه واقعيتها را با مردم در ميان بگذارد. سياست خارجى، قلمرو ممنوعه بود.

      در نتيجه، تماسها با دولتهاى خارجى شخصى شده بودند. آقاى خمينى جداگانه تماس مىگرفت و لازم هم نمىديد كسى را از آن مطلع سازد. از جمله درباره گروگانها، نمايندهاش با آقاى كريستوفر در آلمان تماس گرفت و مذاكره كرد. آقاى بهشتى جداگانه تماس مىگرفت و پايههاى سياست خارجى استبداد جديد را مىگذاشت. يك علت مخالفت بدون تزلزل من با اشخاصى كه بعنوان وزير امور خارجه پيشنهاد مىشدند، اين بود كه  مطلع شدم، آقاى بهشتى با امريكايىها تماس برقرار كرده است و آنها اميدوارند وى بتواند رژيم را استوار بگرداند و ايران را در بلوك غرب نگاه بدارد. هنوز نمىدانم كوشش براى تبديل آقاى بهشتى به مرد قوى ايران، نتيجه موافقت دو سياست امريكا و انگليس بود و بنا بر حفظ او بود، يا همچنان بنا بر اين بود كه بدست "مرد قوى" مخالفان سلطه خارجى را از ميان بردارند و بدنبال آن دوران "بناپارتيسم" را بياغازند.

      همين كه مىگويم نمىدانم، خود بيانگر ضعف و اشتباه ما است. توضيح آنكه وقتى ما در پى اتخاذ يك سياست خارجى جدى نرفتيم، بناگزير در پى تحقيق درباره خطوط اصلى سياست خارجى دركشور خويش نيز نبوديم. وگرنه بايد بموقع از وقوع بسيارى حوادث جلوگيرى مىكرديم. بموقع مىتوانستيم از جهتى كه گروگانگيرى پيدا كرد جلوگيرى كنيم. و مانع از آن گرديم كه بجاى اجراى برنامه استقلال، كلمه امريكا چماق دست آقاى خمينى و ملاتاريا بگردد.

      ما بايد مىدانستيم كه وقتى انقلاب بدون افكار عمومى دنيا، پيروز نشد، ساختمان يك جامعه مستقل و آزاد نيز بدون بهره بردارى درست از امكانات بين المللى، ممكن نمىشود. ما نه تنها اين امكانها را به مردم خود نشناسانديم، بلكه آنطور كه بايد امكانات قدرتهاى خارجى در ايران را نيز به مردم خود، نشناسانديم. در نتيجه آقاى خمينى و ملاتاريا در جريان بازسازى استبداد، از "امريكا" بعنوان چماق استفاده كردند و انقلابى را قربانى كردند و ملتى را با خسرانهاى بزرگ روبرو ساختند.

      بر ما بود كه بيانيه جمهورى اسلامى ايران كه برنامه دست يابى به استقلال كامل است را بارها و بارها با مردم در ميان مىگذاشتيم تا مردم ما تصور درستى از هدفها و سياستهاى قدرتهاى خارجى در ايران پيدا مىكردند. بر ما بود كه يك وزارتخارجه بسيار فعال مىداشتيم. وقتى در وزارتخارجه بودم، كوششى در اين زمينه كردم، اما از نابختيارى همه چيز را بهم ريختند تا امروز كه سياست خارجى عبارت شده است از ملاحظه تاثير حرفها درباره دولت خارجى نزد "مكتبى "ها. سياست خارجى آن نيست كه ببينيم چه بايد بكنيم تا بتوانيم برنامه استقلال و آزادى را در كشورمان با موفقيت پيش ببريم و به نهضتهاى رهايى بخش كمك كنيم و از آنها كمك بگيريم و نظام جهانى راكه بر سلطه قدرتها و اسارت چند ميليارد انسان بنا شده است، تغيير بدهيم.

      محروميت كشور ما از يك سياست خارجى مستقل و فعال، از ابتداى انقلاب، براى كشور ما مصيبتهاى بزرگ ببار آورد. از يك زمان ببعد ما در صدد رفع اشتباه و تبديل ضعف خويش، بقوت برآمديم. و چون از وزارتخارجه محروم بوديم، كوشيديم از راه وسايل ارتباط جمعى و روشنفكران، زمينه بين المللى را از نو نسبت به انقلاب مساعد گردانيم. با كارى كه پس از آمدن به خارج از كشور انجام مىدهيم، تا حدود زياد به اين مقصود دست يافتهايم.

 *******

 تاريخ: 5 مهرماه 1360

      انقلاب ادامه دارد. اين كتاب را براى آن نوشتم كه بسهم خويش در روشن شدن راه كمك كنم. نسل امروز تجربه را همانطور كه واقع شده است بشناسد و بداند كه ممكن بود انقلاب به ضد انقلاب بدل نگردد. تحول از انقلاب به استبداد يك ضرورت مقدر نيست. اگر كمبودها جبران شوند و اشتباهها تصحيح گردند، پيروزى انقلاب مىتواند كامل بگردد. بر من بود كه  با صداقت علمى و نيز در مقام تعهد به عهد در قبال مردمى كه با رأى خود  و پس از آن، اعتماد خويش را به من همواره اظهار كردهاند، جريان تحول از انقلاب به استبداد زير سلطه را شرح كنم. اين توصيف و تحليل كه بعنوان وصيت نوشته شد، ناگزير مىبايد با توصيف و تحليل اشتباههاى خود ما، پايان مىپذيرفت، در توصيف و تحليل اشتباه هايمان اگر مصلحت انقلاب را پيروزى آن بدانيم، رعايت تمام مصلحت را كردهام.

      خواستيم نسل امروز بداند كه پيروزى انقلاب نزديك است. در صورتى كه استقامت كند. خواستيم جبر قلابى كه بنا بر آن انقلاب به استبداد مىانجامد را بشكنيم. بناگزير از تجربههايى كه خود رد آنها عمل كردهايم و اشتباه هايى كه خود شناخته و در صدد رفعشان برآمدهايم و نتايجى را كه بدست آوردهايم، صحبت كرديم.

      اميدوارم تو و نسلى كه اين كتاب را مىخوانيد، با من هم نظر بشويد كه انقلاب در جريان شكست نيست. انقلاب، بشرط استقامت، بشرط از دست ندادن اميد، به شرط پرهيز از اشتباهها و به شرط اعتماد به نفس، در جريان پيروزى است. با وجود كمى و بيشىها، خطى را كه در پيش گرفتيم، خط درستى است. اين خط بايد به تصحيح رهبرى انقلاب بيانجامد و مىانجامد. در اين خط ما بايد در جنگهاى زير كه به ما تحميل كردند و ما در آنها شكست نخورديم، پيروزى قطعى بدست بياوريم:

 1- جنگ اقتصادى، با انتقال توليد از خارج به داخل و اجراى برنامه اقتصادى براى دست يابى به استقلال و استقرار حاكميت زحمتكشان بر توليد.

 جنگ سياسى: براى شكستن اسطورههاى قدرت سياسى. شاه شكسته شد. خمينى نيز بعنوان اسطوره شكسته شد. و اينك بايد ملت بالغ و هوشيار سرنوشت خويش را خود بدست بگيرد.

 جنگهاى خارجى و داخلى: كه بايد بر اساس استقلال و تماميت ارضى و رعايت كامل حقوق همه مردمى كه در سرزمين پهناور ما زندگانى مىكنند، بپايان برسند.

 جنگ با ساختهاى اجتماعى - اقتصادى يا نظام طبقاتى كه از رهگذر سلطه خارجى پديد آمده است.

 و...

 و جنگ ايدئولژيك: نسل امروز بايد بداند، كه اين جنگ، جنگى تعيين كننده است. تا وقتى ايدئولژى اصالت زور، بطور قطع بى اعتبار نشود، زمينه ذهنى بازگشت استبداد و تحت سلطه درآمدن كشور وجود دارد.

      بر ما، بر همه مردم ماست كه با سانسورها مبارزه قاطع و بى امان كنيم. آزادى براى ما يعنى مبارزه با سلطه خاريج، يعنى مبارزه با كارپذيرى، يعنى مبارزه با قيموميت اقليتى بر اكثريت جامعه و... اين آزادى بايد دامنهاى بسيار گستردهتر از آزادى در جامعههاى غربى داشته باشد. بايد امكان بعمل درآوردن طرح نو را فراهم آورد.

 اين كتاب امروز يكشنبه پنجم مهر بپايان رسيد. ديشب به نزد تو و فرزندانم آمدم و اينك در حضور شما آنرا بپايان مىرسانم.

 ابوالحسن بنى صدر

 5 مهرماه 1360 - 27 سپتامبر 1981 مبارزه عمومى بشر براى رهايى ادامه دارد...

       فهرست

 مدخل                                                       

 بخش اول

 درباره سه اسلحه انقلاب

  فصل اول:

 از ترديد تاتصميم

      1- تصميمى كه ديگر شد

      2- مجاز و حقيقت

      3- بيان و خودجوشى

      4- واپسين لحظات

      5- چه كسى تسليم مىشود

      6- عمل جراحى بسيار دردناك

      7- ضد انقلاب و آمريكا

 فصل دوم:

    اسطوره مىشكند

    1- مبارزه با استبداد و آمريت گروهى، بزرگترين مبارزه زمان

       - منشاء يونانى و كليسائى ولايت فقيه

    2- نادانىهاى رهبرى:

 بخش دوم

    عوامل سياسى بازسازى استبداد

 فصل اول :

    عوامل داخلى بازسازى استبداد

     1 - نهادهاى جديد

     2 - ملاتاريا و حزب جمهورى اسلامى

     3 - نقش گروه هايى كه از ابتداى انقلاب به مقاومت

         مسلحانه برخاستند

 فصل دوم

    عوامل خارجى بازسازى استبداد

    1 - گروگانگيرى

        الف - طراح گروگانگيرى كه بود؟

          ب - اثرات گروگانگيرى بربازسازى استبداد

   2 - آمريكاو ابزارش. رژيم صدام و توطئه و جنگ

       الف - طرح شكست خورده طبس

         ب - جنگ صدام با خمينى

 بخش سوم

  عوامل اقتصادى و اجتماعى بازسازى استبداد و وابستگى

 فصل اول :

      عوامل اقتصادى  بازسازى استبداد وابسته

      بودجه و تاثير تحول آن بر اقتصاد كشور

        1 - راه حلهاى اقتصادى و پيشنهادها و كارهايى كه به

           انجام برديم

       الف - مشخصات و علائم اقتصاد كلان

         ب - تعادل مالى

         ج - وضع پولى

         د - وضع ارزى

  نتيجه

       2 - تمايل به بازرگانى و اثرات آن بر سلطه اقصاد مسلط

 فصل دوم:

      عوامل اجتماعى بازسازى استبداد عامل سلطه بيگانه

       1 - بلوك حاكم و گرايش به انقلاب

       2 - همان استبداد، همان روابط اجتماعى: بازساز طبقه

 بخش چهارم

 تحول بيان انقلاب به بيان استبداد

 فصل اول:

     بيان عمومى انقلاب

     1 - پايه توحيد

     2 - ولايت با جمهور مردم است يا رابطه فقيه و جامعه

     3 - جاى روحانيت و آقاى خمينى و كسانيكه بايد امور را

         در حكومت اسلامى در دست بگيرد

     4 - آزاديها

     5 - استقلال

     6 - ايرانيت و اسلاميت

     7 - علماء و برنامه، فاشيسم و رشد

     8 - تغييرات اجتماعى در جمهورى اسلامى

     9 - موقعيت زنان در جمهورى اسلامى

     10 - موقعيت اقليتهاى مذهبى در جمهورى اسلامى

     11 - اقليتهاى قومى

     12 - وحدت روحانيان و روشنفكران و مستضعفان

     13 - احزاب سياسى و ضرورت آزادى فعاليت آنها

     14 - استقلال دستگاه قضايى

     15 - عقيده و انسان متقى ضامن اجراى بيان عمومى

  فصل دوم

      بيان عمومى استبداد از زبان آقاى خمينى

      1 - روحانيت بالاتر از همه " از ولايت جمهورى مردم تا 35 ميليون

          بگويند بله من مىگويم نه "

      2 - حذف روشنفكران

      3 - حذف احزاب و مطبوعات، حزب واحد و تبليغات واحد

      4 - ضرورت حذف آزاديها و بازگشت از استقلال به وابستگى

      5 - سازماندهى فشار و اختناق

      6 - زور و قهر در دو بيان استبداد دينى و انقلاب

 حاصل سخن

      اشتباهها و رهنمودها